فرمان استالين براى تشكيل فرقه دموكرات آذربايجان

بازخوانى يك سند مهم
در تاريخ معاصر ايران

اسماعيل آزادى

تنها ۱۰ روز پس از پايان جنگ جهانى دوم (ارديبهشت ۱۳۲۴) دولت ايران طى يادداشتى پيروزى متفقين را به سه كشورآمريكا، شوروى و انگليس تبريك گفت و يادآورى كرد كه پس از پايان جنگ در اروپا، ديگر لزومى به باقى ماندن نيروهاى متفقين درايران نيست و بهتر است نيروهاى متفقين هرچه زودتر خاك ايران را ترك كنند. هرچند اين يادداشت بى پاسخ ماند اما در كنفرانس پوتسدام در تيرماه ،۱۳۲۴ استالين، ترومن و چرچيل در اعلاميه نهايى موافقت كردند كه قواى متفقين بلافاصله تهران را تخليه كنند و در كنفرانس وزراى خارجه سه كشور آمريكا، شوروى و انگليس براساس يك پيمان سه جانبه قرار شد تا ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ نيروهاى متفقين خاك ايران را ترك كنند. اما هنوز يك روز از صدور اين پيمان نگذشته بود كه شبه نظاميان مسلح با رهبرى فردى به نام سيدجعفرپيشه ورى و با پشتيبانى ارتش سرخ، كليه مراكز دولتى و پاسگاههاى ژاندارمرى را در شهرهاى آذربايجان اشغال و فرقه دموكرات آذربايجان را ايجاد كردند.
البته اين اشغال با ديپلماسى زيركانه قوام و ورود ارتش ايران در ۲۱ آذرماه سال بعد (۱۳۲۵ ) پايان گرفت و آذربايجان نجات يافت. اما هنوز برخى جريان هاى مشكوك خصوصاً در چندسال اخير در داخل و خارج در پى زنده نگه داشتن خاطره اين فرايند خيانت بار هستند و تلاش مى كنند از سيدجعفر پيشه ورى يك چهره آزاديخواه تصوير كنند در حالى كه با انتشار اسناد مهمى كه در كنفرانس «طرح تاريخ بين المللى جنگ سرد» در اختيار پژوهشگران قرار گرفته است كاملاً روشن شد كه پيشه ورى با فرمان مستقيم استالين فرقه دموكرات آذربايجان را با هدف جدايى طلبى ايجاد كرده است.
البته بايد توجه داشت تبليغات و تحليل هايى كه از سوى بازماندگان و هواداران اين فرقه تا قبل از فروپاشى شوروى صورت مى گرفت به گونه اى بود كه پيشه ورى هيچ گاه در فكر جداكردن آذربايجان از ايران نبوده است اما نكته مهم دراينجاست كه پس از فروپاشى شوروى و خصوصاً در سالهاى اخير بازماندگان فكرى اين جريان به همراه دستهاى مشكوك،تبليغاتى را در يك فرايند جديد و هدف دار و از جنس اهداف واقعى پيشه ورى سامان داده اند كه ضرورت توجه رسانه ها به اين مهم را آشكار مى سازد.
به هرحال اسناد منتشرشده از سوى «مركز بين المللى وودرويلسون» كه طى سالهاى ۲۰۰۲-۲۰۰۰ در اختيار پژوهشگران قرار گرفته است ، هدف استالين را از تشكيل اين فرقه جداسازى آذربايجان وشمال ايران و منضم كردن آن به خاك شوروى تصوير كرده است. اين اسنادمهم كه به وسيله محقق گرانقدر آقاى كاوه بيات ترجمه شده، اين وابستگى و توطئه برنامه ريزى شده را به وضوح آشكار مى سازد.
كاوه بيات درمقدمه گزارش خود چنين نوشته:
«از جمله [اسناد منتشرشده در كنفرانس«طرح تاريخ بين المللى جنگ سرد »] سه سند مهم درباره جوانب علمى تر برنامه شوروى در قبال نفت شمال ايران كه زمينه ساز بروز بحران آذربايجان بود و دستورالعمل هايى ريز ودقيق درباره كم و كيف تأسيس و سازماندهى فرقه دموكرات آذربايجان كه از لحاظ آشنايى با ماهيت فرمايشى خاستگاه تصنعى فرقه، اسناد مهم و در خور توجهى به شمار مى آيند.» اين اسناد به طور كامل به همراه گزارش كنفرانس «طرح تاريخ بين المللى جنگ سرد» در فصلنامه شماره۴۰ گفت وگو به چاپ رسيده است كه به چكيده اى از اين اسناد اشاره مى شود:
سند شماره۱
فرمان كميته دفاع دولتى [اتحاد جماهير شوروى سوسياليستى] كه در مورد اقدامات اكتشافى زمين شناسى براى نفت در شمال ايران است. اين فرمان از سوى استالين در ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ يعنى پس از پايان جنگ زمانى صادر شده است كه شوروى نه تنها تصميم به تخليه شمال ايران را نداشته، بلكه در حال برنامه ريزى براى ماندن در شمال ايران بوده است. اين فرمان نواحى شاهى، بابلسر، بندر پهلوى، گرگان، آمل، جلفا، زنجان، تبريز، اردبيل، مازندران، رشت و كلاً كرانه هاى درياى خزر و مرزهاى شوروى را دربرمى گرفته است.
استالين براساس اين سند، «رفيق نيولنف» را موظف مى كند كه «فضاى ادارى و اقامتى لازم را در قزوين و مناطق عملياتى در اختيار واحد هيدرولوژيك قرار دهد.» در اين دستورالعمل حتى تعداد تراكتورها، خودروهاى سبك و سنگين، تانكرها و... براى اجراى عمليات مشخص شده است.
در آخرين بند اين فرمان آمده است: «دبير كميته مركزى حزب كمونيست آذربايجان رفيق باقروف [رئيس جمهور وقت آذربايجان شوروى] را از هرگونه كمك و همراهى... در شمال ايران مسؤول بدانيد.»
دولت ايران طى يادداشت ديگرى در ۲۳شهريور ۱۳۲۴ بار ديگر تقاضاى خود را در مورد تخليه قشون خارجى به متفقين تكرار كرد. در كنفرانس وزيران خارجه سه دولت بزرگ كه چند روز بعد در لندن برگزار شد، طبق پيمانى سه جانبه، موافقت كردند كه تا ۱۲ اسفند همان سال ايران را تخليه كنند. البته دولتهاى آمريكا و انگليس به اين پيمان عمل كردند اما استالين كه در تيرماه همان سال فرمان تشكيل فرقه دموكرات آذربايجان را خطاب به ميرجعفر باقروف صادر كرده بود، عمل به اين پيمان سه جانبه را ضرورى نمى ديد. اين فرمان در سند شماره ۲ آمده است.
سند شماره۲
در سند شماره دو كه از سوى دفتر سياسى حزب كمونيست شوروى صادر شده و مهر فوق محرمانه دارد چنين آمده است:
«فرمان دفتر سياسى كميته مركزى حزب كمونيست اتحاديه شوروى به مير (جعفر) باقروف، صدر كميته مركزى حزب كمونيست آذربايجان در مورد «اقداماتى جهت سازماندهى يك جنبش جدايى طلب در آذربايجان و ديگر ايالات شمالى ايران » ۶ژوييه/ ۱۵ تيرماه۱۳۲۴» .
«... رفيق باقروف... يك حزب دموكراتيك در آذربايجان جنوبى به نام «حزب دموكراتيك آذربايجان» [مشهور به فرقه دموكرات آذربايجان] با هدف رهبرى جنبش جدايى طلب در آذربايجان جنوبى تأسيس كنيد. تأسيس اين حزب در آذربايجان جنوبى بايد با يك تجديد سازمان توأمان، بخش جدايى طلب از تمامى اقشار مردم ايران صورت گيرد.
در ميان كردهاى ساكن شمال ايران، براى جذب آنها در يك جنبش جدايى طلب كه يك ناحيه خودمختار ملى كرد را تشكيل دهد، اقدامات مناسب صورت دهيد.
يك گروه از فعالان مسؤول را در تبريز كه به هماهنگى فعاليت هايشان با سركنسولگرى اتحاد جماهير شوروى در تبريز موظف باشند، براى هدايت جنبش جدايى طلب تشكيل دهيد. سرپرستى اين گروه به باقروف و يعقوب اف واگذار مى شود.»
در اين فرمان، واگذارى اراضى به دهقانان ـ تأسيس گروههاى رزمى مسلح جهت اهالى هوادار شوروى ـ تأسيس انجمن دوستان آذربايجان شوروى ـ انتشار يك نشريه مصور در باكو براى توزيع در ايران و سه روزنامه در آذربايجان جنوبى، تهيه سه دستگاه چاپ و تأمين كاغذ خوب جهت انتشار سه روزنامه با تيراژ حداقل ۳۰هزارنسخه ـ تأمين يك ميليون روبل ارز خارجى براى تبديل به تومان و... مورد تأكيد قرار گرفته است.
سند شماره۳
سند شماره سه كه ۸روز بعد از سند دوم صادر شده دستورالعمل هاى كاملاً محرمانه شوروى در مورد اقداماتى است كه بايد جهت اجراى مأموريت ويژه در سراسر آذربايجان جنوبى و ايالات شمالى ايران اعمال شود. در اين سند كاملاً محرمانه كه با موضوع تأسيس فرقه دموكرات آذربايجان صادر شده چنين آمده است:
«وسايل سفر» پيشه ورى و «كامبخش» به باكو براى مذاكره فورى سازماندهى شود... براى تأسيس كميته هاى مؤسس در مركز (تبريز) و ديگر نقاط در عرض يك ماه كانديداهايى را از ميان عناصر واقعى دموكرات از ميان روشنفكران، تجار طبقه متوسط، زمينداران كوچك و متوسط و روحانيون، احزاب دموكراتيك مختلف و همچنين از ميان غيرحزبى ها انتخاب كرده و به كميته هاى مؤسس فرقه دموكرات آذربايجان وارد كنيد... پس از استقرار كميته هاى مؤسس فرقه دموكرات آذربايجان در تبريز، تأسيس كميته هاى محلى فرقه دموكرات آذربايجان، در شهرهاى ذيل از اولويت هاى نخست خواهد بود: اردبيل، رضاييه، خوى، ميانه، زنجان، مراغه، مرند، مهاباد، ماكو، قزوين، رشت، پهلوى، سارى، بندرشاهى، گرگان و مشهد. براى سازماندهى كميته هاى اين شهر نمايندگانى را از كميته مؤسس و مركزى اعزام داريد.
در سند شماره۳ براى سازماندهى جنبش جدايى طلب چنين آمده است:
«براى شكل دادن به يك جنبش جدايى طلب در جهت تأسيس يك منطقه خودمختار آذربايجانى و يك منطقه خودمختار كرد با اختيارات گسترده اقدام شود» در اين سند دستوراتى جهت تشكيل انجمن ها و سازماندهى ارگانهاى مطبوعاتى و انتشار روزنامه و ايجاد چاپخانه در شهرهاى رشت، رضاييه و مهاباد صادر شده است.
اين سندها به وضوح نيت پيشه ورى و فرقه دموكرات آذربايجان در آن برهه زمانى را نسبت به تماميت ارضى ايران آشكار مى سازد. اما اين پايان كار نيست زيرا هم اكنون جريانهاى خاصى چه در داخل و چه در خارج از كشور اهدافى را دنبال مى كنند كه پيشه ورى بر آن تأكيد داشت. هواداران پيشه ورى امروز با برگزارى جلسات، انتشار نشريه و فعاليت در سايت هاى اينترنتى متعدد در تبليغ اين فرآيند تلاش مى كنند و شبكه الجزيره نيز به آن دامن مى زند. اما متأسفانه واكنش سياسى، فرهنگى و امنيتى مناسبى در اين مورد صورت نمى گيرد در اين شرايط حساس جهانى ومنطقه اى لازم است به اقداماتى انديشيد كه در سايه آن ايران داراى تكثر قومى و فرهنگى،از چنين تحركات جدايى طلبانه دچار آسيب و زيان نشود. لذا با توجه به شرايط حساس كنونى، توجه ويژه كارشناسى و دلسوزانه به وحدت ملى ايران و آگاهى و بيدارى ملى، از ضرورتهاى اجتناب ناپذير است كه كوتاهى در انجام اين مهم مى تواند زيانهاى غيرقابل جبرانى را براى سرزمين كهن ايران به دنبال داشته باشد.