برگرفته از تارنگار سرزمین جاویدان

سفينه تبريز يادگاری گرانبها از تاريخ و فرهنگ اذربايجان :

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نام کتاب : سفينه تبريز

نوشته : ابوالمجد محمد بن مسعود تبريزی

با مقدمه های : عبدالحسين بهاری و نصرالله پورجوادی

ناشر : مرکز نشر دانشگاهی ؛ چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ـ ۱۳۸۱ 

اذربايجان در تاريخ ايران ؛ چه قبل و چه بعد از اسلام از کانونهای مهم فرهنگ و تمدن بوده است . اهميت مذهبی اذربايجان قبل از اسلام از اتشکده های مهم ان و بعد از اسلام در رسميت يافتن مذهب شيعه توسط  شاه اسماعيل صفوی قابل مشاهده است . اذربايجان در تاريخ سياسی ايران نيز دارای اهميت زيادی است و بارها توسط بيگانگان مورد هجوم واقع شده است . اين خطه سرسبز در تاريخ فرهنگی ؛ ادبی و هنری ايران صدها چهره شاخص ارايه داده است که اغلب از ارکان شعر ؛ موسيقی ؛ هنر و ادب ايران زمين هستند .

خوشبختانه چندی پيش يک کتاب منحصر به فرد و بسيار ارزشمند به صورت عکسی چاپ و منتشر شده است که ايينه فرهنگ ؛ ادب ؛ علم و دانش اذربايجان عصر خود است .

يکی از نويسندگان پرکار تبريز به نام ؛ ابوالمجد محمد بن مسعود تبريزی ؛ در اوايل قرن هشتم هجری مجموعه ای گرانبها از اثار موجود در کتابخانه خويش را در کتابی به نگارش دراورد که اينک شايسته تحقيق و پژوهش مضاعف دانش پژوهان و محققان اذربايجانی است . نسخه هايی که از اثار مختلف در اين مجموعه امده است هم به دليل قدمت انها و هم به دليل با سواد بودن کاتب مجموعه از اهميت و ارزش بسياری برخوردار است . در حقيقت ؛ سفينه تبريز ايينه ای از وضع فرهنگی تبريز در باشکوه ترين دوران حيات فرهنگی ان ؛ يعنی در نيمه دوم قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجری است . در اين ايينه است که می توان ديد چه دانشمندان و ادبا و شعرايی در تبريز به سر می بردند . اهل علم و ادب تبريز به چه کتابهايی علاقه داشتند و چگونه از متون فارسی و عربی استفاده می کردند و چگونه به زبان فارسی و لهجه فهلوی شعر می گفتند .

سفينه گرانبهای تبريز که شامل معرفی ۲۰۹ رساله و مطالب مستقل ديگر است و در ۳۶۸ برگ چهار ستونی در قطع رحلی بزرگ تدوين شده است از وجوه مختلفی برای تاريخ و فرهنگ ايران و اذربايجان اهميت دارد . نخستين اهميت ان را در اشکار ساختن زبان رايج در تبريز در قرن هفتم و هشتم هجری است . بر اساس فهلوياتی که مولف سفينه تبريز گرداوری و درج کرده و منبعی ارزشمند برای مطالعه زبان شناسان و علاقمندان زبان ديرين اذربايجان است ؛ به خوبی اشکار می شود که در اين دوره هنوز زبان تبريز به ترکی اذری تغيير نيافته بود . ( برای نمونه نگاه کنيد به رساله ۱۲۴ ؛ ص۵۳۳)

اهميت ديگر اين ميراث ارزشمند در مورد موسيقی اذربايجان است که برخی در صدد ساختن شناسنامه غير ايرانی برای ان هستند ؛ مطالب اين کتاب دليل روشنی بر بطلان اين تلاشها است .

از ديگر سوی سفينه تبريز برای تاريخ ادبيات و زبان فارسی اذربايجان نيز کتابی ارزشمند محسوب می گردد . گرداورنده متن سفينه قسمت عمده اثار شعرای اذربايجان هم عصر خود را در مجموعه ثبت و ضبط کرده است ؛ شعرايی که اکنون از برخی از انها هيچ اثری در دست نيست ؛ از ان جمله می توان به اشعار جلال الدين عتيقی تبريزی ؛ مجدالدين ملک محمود بن مظفر تبريزی ؛ مجدالدين محمد تبريزی و عزالدين عطايی اشاره کرد .

بدون شک سفينه تبريز برای تاريخ اذربايجان در استانه ظهور صفويه اهميت و ارزش افزون دارد . شايسته است محققان و تاريخ پژوهان مطالعه و تحقيق بر روی اين متن را  در هر زمينه مدنظر قرار دهند تا در پرتو تحقيق و بررسی تک تک رسايل مندرج در اين کتاب ؛ گوشه هايی از تاريخ ؛ فرهنگ ؛ ادب ؛ زبان ؛ هنر و علم اذربايجان به جامعه معرفی شود .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اين نوشتار خلاصه ای است از جستار ارزشمند محقق ارجمند جناب اقای رحيم نيکبخت که با عنوان ( کشفی بزرگ در تاريخ و فرهنگ اذربايجان ؛ سفينه تبريز ) در مجله ؛ کتاب ماه تاريخ و جغرافيا ؛ شماره ۹۱-۹۰ ؛ فروردين و ارديبهشت ۱۳۸۴ به چاپ رسيده است .

www.azargoshnasp.net