جانشينان مهرداددوم اشکاني:
مروري بر تاريخ ايران در سالهاي ٩٥ تا ٥٧ پيش از ميلاد

حميدرضا قشقايي

دوره‌اي از تاريخ ايران و اشکانيان که از اواخر سلطنت مهرداددوم1 (121-91پ.م)2 آغاز مي‌شود و تا سه دهه‌ي بعد ادامه مي‌يابد، يکي از پيچيده‌ترين و بحث‌برانگيز‌ترين مقاطع تاريخ ايران است. تاريخ ايران باستان به ويژه در عهد اشکانيان به کمک منابع پراکنده‌اي بررسي مي‌شود. روايت‌هاي نويسندگان يوناني و لاتيني که در لابلاي کتابهاي خود، اشارات پراکنده‌اي به وقايع ايران داشته‌اند، از جمله‌ي مهم‌ترينِ اين منابع است. تأليفات مستقل اين نويسندگان درباره‌ي تاريخ ايران متأسفانه از بين رفته است.3

در دوره‌هاي اخير پژوهش‌هاي سکه‌شناسي، کتيبه‌شناسي و باستان‌شناسي کمک‌هاي فراواني در حل برخي از مسائل اين دوره کرده‌اند. اما نتيجه‌ي تفسير اين منابع و تشخيص ارتباطِ صحيح در بين آثار به جاي مانده، گوناگون بوده است.4 سعي من در اين مقاله ارائه‌ي تفسيري جديد از اين منابع و طرح جديدي از رشته‌ي وقايع اين دوران است. در اينجا لازم مي‌دانم از زحمات استادان گرامي جناب آقاي دكتر دريايي كه متن اوليه‌ي اين مقاله را مطالعه كردند و نيز جناب آقاي دكتر آثار كه با نهايت لطف مقالات ارزشمند خود را در اختيار من قرار دادند و راهنمايي‌هاي ايشان بنده را در تهيه‌ي متن نهايي بسيار ياري كرد، تشكر نمايم. ضمن اينكه تأكيد مي‌كنم مسؤوليت كليه‌ي اشتباه‌هاي موجود در اين متن بر عهده‌ي بنده است، بايد اشاره كنم كه تمام مطالب ذكر شده در اين جا برداشت‌هايي است كه با گذشت زمان و به دست آمدن شواهد جديد و همفكري پژوهشگران در آينده تغيير خواهند كرد.

زمينه‌ي تاريخي

عصر اشکانيان (پارت‌ها) با قيام ارشک‌يکم5 و برادرش تيرداد6 بر ضد حاکم سلوکي ناحيه‌ي آستاون7 در سال 247پ.م8 آغاز مي‌شود. در اين زمان هنوز شهربان نشين پارت در دست شهربان سلوکي به نام آندراگوراس9 بود. پس از شکست سلوک‌دوم10 (246-226پ.م) شاه سلوکي از برادرش آنتيوخ هيراکس11 که به سال 239پ.م اتفاق افتاد، آندراگوراس شهربان پارت و ديودوت12 شهربان باختر (بلخ، شمال افغانستان کنوني) به استقلال، سکه ضرب کردند. سال بعد (238پ.م) ارشک‌يکم (يا به قولي ديگر تيرداديکم) بر آندراگوراس غلبه کرد و پارت را به تصرف خود درآورد.

در حدود سال 211پ.م ارشك‌دوم بر تخت اشكاني نشست و جانشين او فريبد (فرياپت)13 بود كه در حدود سالهاي 185 تا 170پ.م14 بر پارت حكومت كرد.15 سپس پسران او فرهاد‌يكم16 و مهرداد‌يكم17 پادشاهي كردند.18 مهرداديکم قدرت پارتها را در مناطق غرب و جنوب ايران کنوني و عراق گسترش داد. جانشين او فرهاددوم (132-127پ.م) پسرش بود كه در جنگ با مهاجمان صحراگرد كشته شد و پس از يك دوره‌ي آشفتگي كه در طي آن اردوان‌يكم پسر فريبد حاكم بود19 و او نيز در نبرد با صحراگردان كشته شد؛ نوبت به مهرداددوم پسر اردوان‌يكم رسيد. مهرداددوم توانست مهاجمان را بيرون براند و دوران جديدي از توسعه طلبي را در ممالك همجوار آغاز كند و سرانجام مرزهاي نهايي پارت در زمان او تثبيت شد.

سالهاي پاياني پادشاهي مهرداددوم

يوستين20 در کتاب اپيتوم21 که خلاصه‌اي از کتاب تاريخ جنگ‌هاي فيليپي22 نوشته پمپه تروگ23 است، مي‌گويد كه مهرداددوم به ارمنستان لشکر کشيد24 و استرابو مي‌نويسد كه مهرداد، تيگران‌دوم25 شاهزاده‌ي ارمني را که سالها در دربار ايران به صورت گروگان مي‌زيست، به پادشاهي ارمنستان نشاند.26 از اين پس کانون توجه نويسندگان باستاني، تيگران‌دوم و فعاليتهاي توسعه طلبانه‌ي او مي‌شود و اشکانيان در سايه‌ي او قرار مي‌گيرند. به طوري که از نحوه‌ي پايان حکومت مهرداد‌دوم هيچ ذكري نمي‌شود. آخرين واقعه‌ي تاريخي ثبت شده در منابع قديمي از زمان حكومت مهرداد، داستان ملاقات سفير او با سولا سردار رومي است.27

يوستين پس از ذکر فتوحات مهرداد‌دوم در ارمنستان به بازگويي افسانه‌ها درباره‌ي آرگوناتها28 و پشم زرين مي‌پردازد و وقتي دوباره به تاريخ پارت باز مي‌گردد، به ناگهان از خلع مهرداد شاه پارت پس از ارتکاب خونريزي بسيار در جنگ ارمنستان و انتخاب برادرش ارد29 به عنوان شاه، از طرف مجلس مهستان پارت سخن مي‌گويد و به اين ترتيب وقايع نزديک به چهل سال را حذف مي‌کند!30 در قسمت ديباچه‌هاي همين كتاب چنين مي‌خوانيم: «...مهرداد معروف به كبير كه با ارمنيان جنگيد...پس از جانشيني چندين شاه مختلف در پارت، ارد به سلطنت رسيد.»31

از آثار ديگر نويسندگان نيز چيز زيادي از وقايع اين زمان دانسته نمي‌شود. پلوتارخ به جنگهاي داخلي پارتيان و نبرد آنان با خارجيان در اين دوره اشاره مي‌کند و اين مسائل را باعث تضعيف قدرت پارتها در برابر تيگران‌دوم مي‌داند که در نهايت سبب شد تيگران خود را شاهنشاه بنامد.32

خوشبختانه اسناد بابلي به جاي مانده از اين زمان، به کمک ما آمده‌اند.33 با مطالعه‌ي اين اسناد متوجه مي‌شويم که دست کم تا 31/30 مه 91پ.م از مهرداددوم با عنوان «شاهنشاه ارشک» همچنان اسم برده شده است.34 اما پس از آن با شاه جديدي به نام «پادشاه گودرز35» همراه ملکه‌اش «شاهدخت(؟)36 آشي-آباتره37» روبرو مي‌شويم.38 بر اساس يکي از اين کتيبه‌ها به تاريخ نوامبر/دسامبر91پ.م، گودرز پسر«شاهنشاه ارشک» يا همان مهرداددوم بوده ‌است و باز بر طبق همين کتيبه مهرداددوم پيش از نوامبر91پ.م درگذشته بوده است.39

مدرک ديگري که مربوط به اين زمان است، سفال نوشته‌اي است که از کاوش‌هاي شهر نسا واقع در ترکمنستان کنوني و شمال پارت قديم به دست آمده و با شماره‌ي 1760 مشخص مي‌شود.40 عبارت مندرج بر روي اين سفال نوشته به صورت «سال 157 ارشک شاه نوه‌ي فريبد (فرياپت) پسرِ برادرزاده‌ي ارشك41» است. بنابراين در سال 1/90پ.م شاه جديدي به تخت نشسته است كه نوه‌ي فريبد بوده است.42 فريبد (185-170پ.م) پدرِ فرهاديكم، مهرداديکم و اردوان‌يكم و پدر بزرگِ فرهاددوم و مهرداددوم بوده است. پس اين شاه جديد نمي‌تواند گودرزيکم باشد. چون همان‌گونه كه در بحث از اسناد بابلي ذكر شد، گودرز پسر مهرداددوم و بنابراين پسرِ نوه‌ي فريبد بوده است و نه نوه‌ي او.43 بنابراين پس از مرگ مهرداددوم، علاوه بر گودرزيکم که در ميانرودان و جنوب غرب ايران پادشاه بود، پادشاه جديدي در نواحي شمالي ايران به تخت نشست. اما براي دانستن نام او بايد بار ديگر از منابع کتبي کمک بگيريم.

اشکانيان ماد و ايبري

بر طبق روايات ارمني پادشاهي آرتاشس‌يكم44 اروندي در ارمنستان سي سال بود45 و پس از او پسرش اردوازيكم46 ده سال حكومت كرد47 و در اين زمان بود كه اشكانيان به ماد و ارمنستان لشكر كشي كردند48 و واگارش49 يا وغرشک50 يا وال‌ارشک51 برادر شاه اشكاني به حكومت بر ارمنستان گمارده شد.52

يوستين نيز مي‌نويسد که مهرداديکم، ماد (شامل مناطق غرب و مرکز و شمال غرب ايران کنوني) را فتح کرد53 و شخصي به نام باکاس يا واگاس54 را به حکومت ماد گمارد.55 همان‌گونه که حدس زده‌اند،56 اين شخص همان واگارش يا وغرشک يا وال‌ارشک مذکور در منابع ارمني است که برادرِ مهرداد‌يکم بوده است و نخستين شاه اشکاني ارمنستان شمرده شده است.57 اكنون به طور كلي پذيرفته شده كه با وجود گسترش قلمرو اشكانيان، حكومت ارونديان در ارمنستان پابرجا ماند. بنابراين روايت منابع ارمني را بايد اصلاح كرد و او را بايد نخستين شاه اشکاني ماد شمرد، نه ارمنستان. اين نام شايد معادل قديمي‌ترِ نامِ ولگاش يا بلاش58 باشد.

در نوشته‌هاي بابلي نام اين شخص به صورت باگاشا59 برادر شاه و فرمانرواي ماد ياد شده است.60 در روايات ارمني، حکومت وغرشک يا همان باگاشا (بلاش يکم؟) را در ارمنستان (يا به عبارت صحيح‌تر در ماد) بيست و دو سال61 نوشته‌اند.62 باز در همين روايات مي‌خوانيم كه جانشين وغرشک پسرش ارشک بود كه سيزده سال پادشاهي كرد63 و پس از او نيز پسرش آرتاشس جانشين او شد و بيست و پنج سال پادشاهي كرد.64

طبق روايت ديگري که در گاهنماي گرجي ثبت شده است، در اواخر سده‌ي دوم و يا اوايل سده‌ي يکم پيش از ميلاد،65 شاه ارمنستان که نام او به صورتهاي وارباک،66 ارباک67 يا ارشک68 ذکرشده،69 ايبري70 (گرجستان شرقي) را فتح کرد و پسرش ارباك يا ارشك71 را بر تخت آنجا نشاند72 و دو سال بعد درگذشت.73 ارشك نيز پس از دوازده سال پادشاهي74 جاي خود را به پسرش ارتاگ75 داد كه پانزده سال حكومت كرد76 و پس از او نيز پسرش بارتوم77 به سلطنت رسيد.78 با توجه به دو روايت ارمني و گرجي به نظر مي‌رسد وارباك همان وال‌ارشك (باگاشا، بلاش) و پسرش ارشك نيز همان ارشك پسرِ وال‌ارشك باشد. همچنين ارتاگ و بارتوم، مي‌تواند تلفظِ گرجي نامِ آرتاشس (آرتاكسياس) يا همان اردشير79 و وردان80 باشد.81 پس در اينجا هم مانند روايت ارمني خط جانشيني از وال‌ارشك تا اردشير ذكر شده است.82 فقط با اين تفاوت كه در روايت گرجي مدت حكومت اردشير پانزده سال است.

در واقع بايد گفت كه بر خلاف برداشت سنتي از روايت گرجي شاهان مذكور در اين روايت، نمي‌توانند هيچيک از شاهان شناخته شده‌ي ارمنستان از خاندان اروندي باشند. به ويژه اين وارباك شاه‌، تيگران‌دوم نيست. چون بر طبق روايت گرجي، شاه مذکور اندکي پس از فتح ايبري از دنيا رفت.83 حال‌آنکه تيگران-دوم در اواخر زندگي دست نشانده و مطيع روميان بود و آنان مايل نبودند او دست به توسعه‌طلبي در ايبري بزند و در منابع لاتين هم از توسعه‌طلبي بيشترِ تيگران پس از حضورِ روميان در ارمنستان ذكري نشده است.84 همچنين بايد زمان وقايع را در نظر داشته باشيم. تيگران در نيمه‌ي سده‌ي يکم پ.م درگذشت در‌حالي‌که شاه مذکور در اوائل اين سده مي‌زيسته است. نکته‌ي ديگري که بايد به خاطر داشت، اين است که ارشک نامي است که در زمان مورد بحث فقط در ميان اشکانيان رايج بوده است.

ارشک مذکور به احتمال زياد همان ارشك شاه ماد است. با توجه به اينکه متن فعلي گاهنماي گرجي از طريق ترجمه‌ي ارمني آن به دست ما رسيده است و نويسندگان ارمني در سده‌هاي ميانه شاهان ارمنستان را از سده‌ي دوم پ.م به بعد از خاندان اشكاني مي‌شمردند، بعيد نيست که فتوحات ايرانيان به عمد به ارمنيان نسبت داده شده باشد. کما اينکه بر خلاف انتظار مي‌بينيم که در ابتداي اين گاهنما به مقدار زيادي از هايک85 پدر قوم ارمني تمجيد شده و سهم او از ميراث پدر به تنهايي برابر مجموع سهمهاي شش برادر ديگرش يعني ديگر مليتهاي قفقاز دانسته شده است.86 در حالي که قطعاً در متن اصلي اين گاهنما بايد عنصر گرجي غالب بوده باشد.

در نوشته‌هاي بابلي نيز مي‌توان بازتاب تحركات اشكانيان ماد را رديابي كرد. به عنوان مثال بايد به متني مربوط به اكتبر 119پ.م اشاره كرد كه در آن از جنگ مهرداددوم با پادشاه ماد (گوتيوم87) و وليعهدِ او براي انتقام گرفتن از كشته شدن اردوان برادرِ مهرداددوم در نبرد با آنان ياد شده و گفته شده كه مهرداد آنان را شكست داد و وليعهدِ ماد به كوه‌هاي مرتفع گريخت.88 باگاشا (بلاش يکم؟) پسرِ ديگري به نام اردوان داشته که در مه/ژوئن120پ.م از فرماندهي ارشد سپاه در بابل خلع شد89 و اين واقعه نيز ممكن است مربوط به همين درگيري‌ها بوده باشد. همچنين اشاره‌اي به يك درگيري در نزديكي ارمنستان به تاريخ اوت/سپتامبر113پ.م90 و نيز ذكر ديگري از ارمنستان در سال 111پ.م91 وجود دارد.

در روايات ارمني نيز ردپاي جنگ‌هاي اشكانيان ماد با شاه ايران به چشم مي‌خورد و در آنجا گفته شده كه آرتاشس سلطه‌اش را بر سرزمين ايران گسترده بود و سكه ضرب مي‌كرد.92

اگر سالهاي ياد شده در منابع ارمني براي سلطنت وال‌ارشك و ارشك را در نظر بگيريم و نيز اين نكته را كه باز بر طبق همين روايات شاه بزرگ ايران يعني مهرداد‌يكم در سال سيزدهمِ سلطنتِ بلاش (باگاشا، وال‌ارشك) درگذشت؛93 بايد سلطنت بلاش را در سالهاي 144 تا 3/122پ.م94 و سلطنت ارشك پسرِ وي را در سالهاي 3/122 تا 2/111پ.م بدانيم. همچنين سال 4/123پ.م بايد سال فتح ايبري به وسيله‌ي بلاش باشد.95 اختلاف يك سال براي سلطنت ارشك در روايات ارمني و گرجي به دليل آنست كه ارشك در زمان حيات پدرش بلاش به حكومت ايبري رسيده بود و پدرش دو سال بعد از آن درگذشت (يعني سالهاي 4/123 و 3/122پ.م). اما اردشير پسر ارشك بايد در سال 2/111پ.م به حكومت رسيده باشد و سلطنت او به مدت پانزده سال تا 8/97پ.م ادامه يافته است. احتمالاً او در ابتداي سلطنت در برابر مهرداددوم موضعي خصمانه داشته ولي به زودي سروري مهرداددوم را پذيرفته است. شايد به همين دليل از سال 109پ.م به بعد مهرداددوم لقب شاهنشاه را اختيار كرده است96 كه بازتاب اين اتفاق بوده است. احتمالاً پس از مرگ اردشير براي يادبود وي در نسا تاكستاني وقف شد كه نام او را بر آن نهادند و دست كم از سال 92پ.م به بعد97 بارها در اسناد نسا از آن ياد شده است.98

درست در همين زمان است كه تيگران‌دوم شاهزاده‌ي اروندي پا به تاريخ مي‌گذارد و اين همزماني را بايد دليلِ سردرگمي رواياتِ ارمني در شناسايي تبارنامه‌ي تيگران و نيز اختلاط اردشير اشكاني با آرتاشس، يكي از شاهان پيشين ارمنستان از خاندان اروندي دانست. در واقع در روايت موسي خورني، تيگران‌يكم و دوم و نيز تيگران كوچك پسر تيگران‌دوم يك تن پنداشته شده‌اند. نام پدر تيگران‌يكم شايد آرتاشس بوده باشد و نام پدر تيگران‌دوم و تيگران كوچك هر دو، تيگران بوده است. موسي خورني از تركيب اين سه تن، شاهي به نام تيگران پسر آرتاشس ساخته است و چون اردشير پسر ارشك پسر بلاش (وال‌ارشك) را نيز از روايات پارتي مي‌شناخته و نيز مي‌دانسته كه شاهان ارمنستان در سده‌هاي بعد از ميلاد از نژاد اشكانيان بوده‌اند؛ اين اردشير و آن آرتاشس را هم يك تن پنداشته كه از قضا زمان زندگي آن دو نزديكِ به هم بوده است.

دليل اينكه در روايت ارمني سلطنت آرتاشس 25 سال ذكر شده ولي در روايت گرجي 15 سال نيز همين اشتباه است. روايت گرجي را بايد صورتي نزديك‌تر به روايتِ اصيلِ پارتي دانست. چرا كه در آن نام وردان جانشين اردشير نيز ذكر شده است. 25 سال مذكور در روايت ارمني شايد مدت پادشاهي آرتاشس پدر تيگران‌يكم باشد. اگر اين‌گونه باشد، زمان به سلطنت رسيدن آرتاشس(دوم) اروندي كه سال بيست و چهارم سلطنتِ ارشك شاهِ پارت (يعني مهرداديكم) ذكر شده است99 و احتمالاً همان سال 144پ.م يعني سال فتح ماد و ارمنستان به وسيله‌ي مهرداديكم بوده است؛ ما را براي محاسبه‌ي تاريخ آغاز سلطنت مهرداديكم و پايان سلطنت آرتاشس(دوم) اروندي در ارمنستان، ياري مي‌كند كه به اين ترتيب آغاز سلطنت مهرداديكم سال 167پ.م و سالهاي سلطنت آرتاشس‌(دوم) اروندي 144 تا 120پ.م خواهد شد. پادشاهي تيگران‌يكم پسر آرتاشس(دوم) را نيز مي‌توانيم 120 تا 96پ.م بدانيم.100

اردوان‌سوم

آلفرد فن‌گوتشميت در اواخر سده‌ي نوزدهم پيشنهاد کرده بود که در متن کتاب يوستين اصلاحي صورت بگيرد و عبارتي را که مي‌گويد جانشينان ارشك به نامهاي اردوان و تيگران ماد و ميانرودان را در اختيار خود درآوردند، به جاي آنکه به ارشك‌يكم و يا مهرداديکم مربوط بدانيم،101 بايد درباره‌ي مهرداددوم دانست و به اين ترتيب گوتشميت شاهي به نام اردوان را جانشين مهرداددوم مي‌دانست.102 وولسکي نيز انتساب اين عبارت به شاهان پيش از مهرداددوم (121-91) را مردود مي‌داند ولي اردوان مذکور را يکي از شاهان ارمنستان مي‌شمارد که احتمالاً سلفِ تيگران‌دوم بوده است.103 دكتر آثار هم عقيده دارند كه نام تيگران در اينجا به اشتباه به جاي نام مهرداد نوشته شده است.104

به هر حال به نظر مي‌رسد اردوان و تيگران مذکور در اين عبارت، اردوان‌يکم اشکاني و تيگران‌يکم اروندي نيستند. چرا که تيگران‌يکم (120-96پ.م) به هيچ وجه درحد رقابت با اردوان‌يکم نبود و در تاريخ نيز هيچ کجا از نبرد اين دو ذکري نشده است. برعکس درباره‌ي تيگران‌دوم (96-55) و تهاجم او به ماد و شمال ميانرودان اطلاعاتي در دست داريم. از طرف ديگر نام اردوان براي شاهان ارمنستان پيش از استقرار اشكانيان در آنجا كه در حدود نيمه‌ي سده‌ي يكم ميلادي اتفاق افتاد، ديده نشده است.105

اشاره‌ي ديباچه‌ي كتاب چهل و يكم پمپه تروگ به اردوان و تيگران جانشينان ارشك، بايد بازتابي از وقايع شمال غرب ايران در اواخر سده‌ي دوم و اوايل سده‌ي يكم پ.م باشد و در واقع ارشك مذكور در اين روايت همان ارشك پسر بلاش (باگاشا) شاه ماد و قسمتهايي از ارمنستان و ايبري است.106 ممكن است در اينجا نويسنده‌ي ديباچه، براي اختصار، نام اردشير را كه بايد بين ارشك و اردوان ذكر مي‌شد حذف كرده باشد. به اين ترتيب شايد جانشين اردشير در ماد اردوان نام داشته كه همزمان با تيگران شاه ارمنستان بوده است. اما بنابر آنچه پيشتر گفتيم، در ايبري وردان پسر اردشير جانشين وي شده بود. احتمال ديگر اينست كه در اصل نام اردشير به جاي اردوان در اين متن نوشته شده بوده است. حل اين معما اكنون ممكن نيست.

با توجه به مطالب پيشين مي‌توان گفت كه وردان به مدت سي و سه سال107 از سال 8/97 تا 66پ.م در ايبري سلطنت مي‌كرده است.108 در حدود سال 65پ.م در روايات لاتين به شاه ايبري با نام ارتاك بر مي-خوريم كه با توجه به مطالب پيش‌گفته، مي‌توانيم او را با نام اردشيردوم، شاه ايبري بناميم و شايد او پسر وردان بوده است.109

با توجه به شواهد و قراين پيش گفته، به نظر مي‌رسد از سال 144پ.م به بعد شاخه‌اي از اشكانيان در ماد فرمان مي‌رانده‌اند كه در مقطعي از زمان با شاهان اشكاني ايران در مخاصمه بوده‌اند. احتمالاً شاهي كه در سال 1/90پ.م در اسناد نسا به جلوس او بر تخت اشاره شده، بايد يكي از اين شاهان باشد كه جانشين اردشير پسر ارشك بوده است و چه بسا او همان اردوان مذكور در ديباچه‌ي كتاب پمپه تروگ و يا همان اردوان پسر باگاشا مذكور در اسناد بابلي باشد.

به اين ترتيب وجود اين اردوان به عنوان شاه ماد و جانشين مهرداددوم (121-91) كه بايد او را اردوان‌سوم بناميم، پذيرفتني مي‌نمايد.110

چرم نوشته‌اي از اورامانِ کردستان به دست آمده که به تاريخ اکتبر/نوامبر سال 88پ.م نوشته شده است و در آن نام «شاهنشاه ارشک، نيکوکار، دادگر، خدايگان، دوستدار يونانيان111» به همراه «خواهر و ملکه‌اش سياکه112» و همسر دومش «آريازاده113 ملقب به اتوما114 دختر شاه بزرگ تيگران» و نيز «خواهر و ملکه-اش آزاده115» ذکر شده است.116 القاب اين شاه دقيقاً بر روي گروهي از سکه‌هاي اين دوره آمده که پيش از اين تصور مي‌شد متعلق به آخرين سالهاي حکومت مهرداددوم (121-91پ.م) هستند.117 ولي شاه مذکور نمي‌تواند مهرداددوم باشد. نخست به اين دليل که بر طبق کتيبه‌هاي بابلي او در سال 91پ.م درگذشته بود.118 دوم آنکه شاه چرم نوشته‌ي مذکور دو خواهر خود و دختر تيگران‌دوم (96-55) را به همسري گرفته بود و اين با سن و سال مهرداددوم سازگار نيست. اين شاه گودرزيكم نيز نيست. دليل نخست آنست كه نام همسر گودرز در نوشته‌هاي بابلي، آشي‌آباتره است؛ حال آنكه نام همسران شاه مذكور در سند اورامان سياكه، آزاده و آريازاده مي‌باشد. ديگر اينكه از جمله‌ي القاب شاه چرم نوشته‌ي اورامان «شاهنشاه» است. حال آنكه گودرز در الواح بابلي هيچ گاه چنين لقبي ندارد. ممكن است اين فكر به ذهن برسد كه شايد اين شاه همان اردوان‌سوم بوده است. ولي با بررسي سكه‌هاي اين دوره اين نظر نيز رد مي-شود.

نظري به سکه‌ها

به‌طورکلي سکه‌هاي اين دوره در دوازده گروه تقسيم بندي شده‌اند و در کتاب ديويد سلوود119 با شماره-هاي 28 تا 39 مشخص شده‌اند.120 جدول شماره‌ي 1 توصيف سکه‌هاي مذکور را در بر دارد. درباره‌ي ويژگيهاي تصويري ذکر شده در اين جدول، با توجه به تعدد ضرابخانه‌ها و حکاکان و اختلاف زماني ضرب نمونه‌هاي مختلف سکه‌ها و گوناگوني اندازه و ارزش آنها بايد با احتياط برخورد کرد. در جدول شماره‌ي 2 خلاصه‌اي از نظريات پژوهشگران مختلف درباره‌ي انتساب گروه‌هاي مختلف سکه‌هاي اين دوره به شاهان مختلف ارائه شده است. جدول شماره‌ي 3 نيز طرحي از پيايي سکه‌هاي مذکور در ضرابخانه‌هاي اشکاني ارائه مي‌دهد.

جدول 1- دسته بندي سکه‌هاي اشکاني در دوره‌ي 95-57پ.م

گروه

انواع سكه

نام و القاب

ویژگی­های تصویری

توصیف كلی

نقش وسط تاج

ردیفهای مروارید دوزی

مروارید روی گوش

مروارید پیشانی و شرابه

سایر ویژگیها

سن

بینی شاه

ریش شاه

28

درهم و برنز

شاهنشاه بزرگ ارشک، خدایگان

اكثراً تصویر شاه با كلاهخود بر آنها نقش بسته است

گل هشت پر

دو ردیف و در وسط شش گل زنبق

دارد

دارد

 

پیر

خمیده گرد

بسیار بلند

29

درهم

شاهنشاه ارشک، دادگر، نیكوكار، دوستدار یونانیان

 

گل شش پر

سه ردیف

ندارد

دارد همراه شرابه

 

میانسال بالا

خمیده گرد

متوسط

30

چهار درهم، درهم و ابول

شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

تصویر شاه با نیم­تنه­ی تاجداری با سبك تازه آرایش مو كه گوش را پوشانده است

سربند

ندارد

ندارد

ندارد

سه قبه روی كتف

میانسال پایین

خمیده و زاویه دار

كوتاه

31

چهار درهم، درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، خودمختار، دوستدار پدر، خدایگان، دوستدار یونانیان

كلاهخودی همانند گروه 28 دارد كه گاه گل زنبق بر آن نقش شده است

گل شش پر (گل زنبق)

سه ردیف

دارد

دارد

 

میانسال پایین

صاف

متوسط

32

چهار درهم

شاه بزرگ ارشک، خدایگان، دوستدار یونانیان، نیكوكار

شبیه سكه­های گروه 29

گل هشت پر

سه ردیف

دارد

دارد

شاخه سرو در پشت

میانسال بالا

صاف

بلند

33

درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، گشاینده

بر روی كلاهخود ردیفی از گوزنهای خمیده با یا بدون شاخ دیده می­­شود

شاخ گاو

سه ردیف همراه یك ردیف گوزن

ندارد

دارد همراه شرابه

 

پیر

اندكی خمیده و زاویه دار

بلند

34

چهار درهم، درهم و ابول

شاه بزرگ ارشک، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

تصویر شاه با حاشیه­ی گل زنبق كه شرابه­های كلاه خود به برآمدگی بالای آن می­رسد و ردیفی از گلوله دارد. بر ابولها تصویر لنگری در پشت سر شاه كنده شده و گلوله­ها و گل زنبق پاك شده است

گل زنبق

سه ردیف همراه یك ردیف گل زنبق

دارد

دارد

لنگر در پشت سر

میانسال بالا

خمیده و زاویه دار

كوتاه

35

درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

تصویر شاه به صورت تمام رخ

سربند

ندارد

ندارد

ندارد

سه قپه روی كتف  چهره تمام رخ

میانسال پایین

؟

كوتاه

36

چهار درهم، درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، دوستدار پدر، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

 

سربند

ندارد

ندارد

ندارد

 

جوان

صاف و نوك تیز

كوتاه

37

چهار درهم

شاه بزرگ ارشک، دوستدار پدر، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

همان كلاه برروی سكه­های گروه 33 كنار كلاهخود شاه یك شاخ قرار دارد

شاخ گاو

دو ردیف

ندارد

دارد همراه شرابه

 

میانسال پایین

صاف و نوك تیز

كوتاه

38

چهار درهم، درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

همانند گروه 34 تنها اختلاف در آرایش متفاوت تیرانداز پشت سكه­ها و نیز پیكره­ی پادشاه است كه بدون كلاهخود است

سربند

ندارد

ندارد

ندارد

 

میانسال بالا

صاف و نوك گرد

بلند

39

چهار درهم، درهم و برنز

شاه بزرگ ارشک، خداوندگار، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان

تصویر نیمرخ شاه با كلاهخودی با شرابه­های شاخی شكل و برآمدگی­هایی به شكل سر گوزن نقش شده است

شاخ گاو

سه ردیف همراه یك ردیف گوزن

دارد

دارد

 

پیر

صاف و نوك گرد

متوسط

جدول 2- انتساب سکه‌هاي اشکاني در دوره‌ي 95-57پ.م

    پژوهشگر

 

گروه

این مقاله

آثار121

سلوود122

شور123

سیر124

میچنر125

بیوار126

لو ریدر127

28

1)مهرداد­دوم

121-91پ.م

1)مهرداد­دوم

121-91پ.م

1)مهرداد­دوم

123-87پ.م

--------

--------

2)سنتروك

1)مهرداددوم

123-87پ.م

1)مهرداددوم

123-87پ.م

29

4)مهرداد­سوم

88-67پ.م

3)گودرز­یكم

91-87پ.م

1)مهرداد دوم

123-87پ.م.

--------

--------

--------

1)مهرداددوم

123-87پ.م

--------

30

7)وردان­یكم؟

؟77-66پ.م

6)ارشك­شانزدهم

8/77-2/61پ.م

4)ناشناس­یكم

از 80پ.م

1)اردیكم

1)گودرزیكم

1)مهرداددوم

2)گودرزیكم

95-80پ.م

3)ناشناس

31

4)مهرداد­سوم

88-67پ.م

4)مهرداد­سوم

87-80پ.م

3)ارد­یكم

90-80پ.م

1)اردیكم؟

--------

2)سنتروك

3)اردیكم

80-6/75پ.م

2)سنتروك

32

2)گودرز­یكم

91-87پ.م

3)گودرز­یكم

91-87پ.م

6)ناشناس­دوم

6/75پ.م

--------

--------

--------

--------

--------

33

3)اردوان­سوم

91-77؟پ.م

2)سنتروك

3/92-9/68پ.م

2)گودرزیكم

95-90پ.م

--------

2)سنتروك

3)فرهادسوم

4)سنتروك

75-68پ.م

4)فرهادسوم

34

5)ارد­یكم

80-75پ.م

5)ارد­یكم

80-75پ.م

5)سنتروك

--------

3)فرهادسوم

3)فرهادسوم

--------

--------

35

6)سنتروك

77-70پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

2)فرهادسوم

--------

2)سنتروك

5)ناشناس

(داریوش؟)

5)ارددوم یا مهردادسوم

36

9)ارشك­هجدهم

66-63پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

2)فرهادسوم

--------

2)سنتروك

5)ناشناس

(داریوش؟)

6)ارددوم

37

9)ارشك­هجدهم

66-63پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

--------

--------

--------

--------

--------

38

8)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

8)فرهادسوم

--------

--------

--------

6)فرهادسوم

68-57پ.م

--------

39

8)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

8)فرهادسوم

--------

--------

--------

6)فرهادسوم

68-57پ.م

--------

جدول 2(ادامه)- انتساب سکه‌هاي اشکاني در دوره‌ي 95-57پ.م

      پژوهشگر

 

گروه

این مقاله

آثار128

سلوود129

پترویچ130

راث131

گوتشمیت132

گاردنر133

28

1)مهرداد­دوم

121-91پ.م

1)مهرداد­دوم

121-91پ.م

1)مهرداد­دوم

123-87پ.م

1)مهردادیكم

1)مهرداددوم

123-87پ.م

--------

1)مهردادیكم

29

4)مهرداد­سوم

88-67پ.م

3)گودرز­یكم

91-87پ.م

1)مهرداد دوم

123-87پ.م.

1)مهردادیكم

1)مهرداددوم

123-87پ.م

2)ناشناس

ح125پ.م

1)مهردادیكم

30

7)وردان­یكم؟

؟77-66پ.م

6)ارشك­شانزدهم

8/77-2/61پ.م

4)ناشناس­یكم

از 80پ.م

2)فرهاددوم

2)اردوان(دوم)

88-77پ.م

1)فرهاددوم

176-171پ.م

2)فرهاددوم

31

4)مهرداد­سوم

88-67پ.م

4)مهرداد­سوم

87-80پ.م

3)ارد­یكم

90-80پ.م

6)سنتروك

3)سنتروك

77-70پ.م

5)سنتروك­­یكم

77-70پ.م

5)سنتروك

32

2)گودرز­یكم

91-87پ.م

3)گودرز­یكم

91-87پ.م

6)ناشناس­دوم

6/75پ.م

7)ناشناس

--------

--------

--------

33

3)اردوان­سوم

91-77؟پ.م

2)سنتروك

3/92-9/68پ.م

2)گودرزیكم

95-90پ.م

3)اردوان­یكم

4)فرهادسوم؟

--------

3)اردوان­دوم

128-123پ.م

34

5)ارد­یكم

80-75پ.م

5)ارد­یكم

80-75پ.م

5)سنتروك

5)اردوان­دوم

5)فرهادسوم یا شاهی همزمان با وی؟

4)اردوان(دوم)

88-77پ.م

4)مهرداددوم

35

6)سنتروك

77-70پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

8)مهردادسوم

6)ناشناس

6)مهردادسوم

57-54پ.م

6)فرهادسوم

36

9)ارشك­هجدهم

66-63پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

8)مهردادسوم

6)ناشناس

6)مهردادسوم

57-54پ.م

6)فرهادسوم

37

9)ارشك­هجدهم

66-63پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)داریوش

8)مهردادسوم

--------

--------

--------

38

8)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

8)فرهادسوم

4)مهرداددوم

4)فرهادسوم

70-57پ.م

--------

4)مهرداددوم

39

8)فرهاد­سوم

70-57پ.م

7)فرهاد­سوم

70-57پ.م

8)فرهادسوم

4)مهرداددوم

4)فرهادسوم

70-57پ.م

3)مهرداددوم

123-88پ.م

4)مهرداددوم

جدول 3- پيايي سکه‌هاي اشکاني در ضرابخانه‌هاي مختلف در دوره‌ي 95-57پ.م134

سلوكیه

شوش

اكباتان

ری

مرگیانه

نسا

آریا

تركسیانه

كاتاستراتیا

توضیح

 

4 زیرگروه

28s

؟

28s

28s

28s

28s

؟

 

 

32s

5 زیرگروه

33s

33s

4 زیرگروه

33s

33s

33s؟

33s؟

33s؟

 

 

29s

29s

(33s )؟

(33s )؟

(33s )؟

(33s )؟

 

 

31s

9 زیرگروه

31s

31s

31s

31s

(33s )؟

(33s )؟

(33s )؟

 

ضرب مجدد هوتن

34s

3 زیرگروه

34s

34s

34s

34s

(33s )؟

(33s )؟

(33s )؟

 

 

30s

11 زیرگروه

30s

30s

30s

30s

30s

30s

30s

30s

مهردادكرت

37s

5 زیرگروه

36s

35s

38s

(35s )؟

35s

؟

؟

35s

 

36s

36s

38s

36s

؟

؟

36s

 

38s

5 زیرگروه

38s

38s

38s

؟

؟

38s

 

39s

39s

39s

39s

39s

؟

؟

39s

كنگاور، ضرب مجدد هوتن

تصویر 1- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 28
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 28
سکه‌های گروه 28 (تصویر شماره‌ی 1)135 آخرین سکه‌های مهرداددوم هستند که تصویر شاه با کلاهخود بر آنها نقش بسته است و القاب مهرداددوم به صورت «شاهنشاه بزرگ ارشک، خدایگان136» بر آنها آمده است. این سکه‌ها فاقد چهار درهمی هستند137 و بر اساس طرح توالی سكه‌های ضرب شده در شوش، فقط تا حدود سال 93 پ.م در شوش ضرب شده‌اند.138 دلیل فقدان سكه‌های مهرداددوم (121-91) بعد از این سال در شوش می‌تواند آن باشد كه مهرداددوم در سالهای پایانی سلطنت، حکومت بر شوش را از دست داده بود و درآنجا حضور نداشت. اما توجیه دیگر این مسأله آن است كه سالهایی كه این سكه‌ها در شوش ضرب نشده‌اند، سالهای دیگری به جز 93 تا 91پ.م بوده است و در واقع این دو سه سال در زمان دیگری از سلطنت طولانی مهرداددوم قرار داشته است. سکه‌های این گروه علاوه بر شوش، در آریا (هرات)، ری، نسا، و مرگیانه (مرو) ضرب شده‌اند.139

تصویر 2- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 32
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 32
یک گروه از چهار درهمی‌های این دوره که سلوود آنها را گروه 32 نامیده (تصویر شماره‌ی 2)؛ در سلوکیه ضرب شده‌اند، و القاب شاه بر آنها «شاه بزرگ ارشک، خدایگان، دوستدار یونانیان، نیكوكار140» می‌باشد. گروه 32 سكه‌ها متعلق به گودرزیكم است. نخست به دلیل آنكه در توالی سكه‌های ضرب سلوكیه پس از سكه‌های مهرداددوم قرار می‌گیرند141 و این مطابق است با نوشته‌های بابلی كه در آنجا گودرزیكم جانشین مهرداددوم شده بود. دوم آنكه در گروه 32 تاجی با نقش گل هشت‌پر142 بر روی سر شاه دیده می‌شود كه همانند تاج مهرداددوم بر روی سكه‌های گروه 28 است و می‌دانیم كه مهرداددوم پدر گودرزیكم بوده است. همچنین شاخه‌ی سروی كه در پشت سكه‌های گروه 32 و سكه‌های اولیه مهرداددوم وجود دارد،143 این دو را به هم پیوند می‌دهد.

تصویر 3- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 29
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 29
سکه‌های گروه 29 (تصویر شماره‌ی 3) که سلوود آنها را آخرین سکه‌های مهرداددوم می‌داند، بسیار شبیه به سکه‌های گروه 32 هستند.144 این سكه‌ها اکثراً در ری ضرب شده‌اند و از نوع درهم هستند و بر آنها القاب «شاهنشاه ارشک، دادگر، نیكوكار، دوستدار یونانیان145» دیده می‌شود146 كه گفتیم عیناً همان القاب مندرج بر روی چرم نوشته‌ی اورامان است.147

دكتر آثار گروه 29 و32 را به هم مربوط و هر دو را متعلق به گودرزیکم (91-87) می‌داند.148 اما سکه‌های گروه 29 را باید از شاه مذكور در چرم نوشته‌ی اورامان دانست كه قطعاً كس دیگری به جز گودرزیكم است. برای اثبات این نتیجه، علاوه بر دلایل پیشین باید گفت كه اختلاف تصویر شاه بر روی سكه‌های گروه 32 كه از آن گودرزیكم شمردیم، با گروه 29 بسیار بیشتر از شباهتهای آنها است. به علاوه القاب شاه بر روی سكه‌های گروه 29 با سكه‌های گروه 32 كاملاً متفاوت است:

گروه 29: شاهنشاه ارشک، دادگر، نیكوكار، دوستدار یونانیان.

گروه 32: شاه بزرگ ارشک، خدایگان، دوستدار یونانیان، نیكوكار.

همچنین در گروه 32 شاخه‌ی سروی در پشت سكه ضرب شده است كه در گروه 29 وجود ندارد.

بنابراین به سختی می‌توان تصاویر روی سكه‌های گروه 29 و 32 را از آن یك شاه شمرد و اگر گروه 32 متعلق به گودرزیكم باشد، گروه 29 از آن شاه دیگری است.

تصویر 4- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 33
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 33
گروه 33 سکه‌ها (تصویر شماره‌ی 4) بنابر شواهد موجود در زمانی بسیار نزدیک به گروه‌های 28 و 29 ضرب شده149 و شامل درهم‌ها و برنزهایی است که القاب شاه بر آنها «شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، گشاینده150» ذکر شده و بر روی کلاهخود شاه ردیفی از گوزن‌ها با یا بدون شاخ دیده می-شود و اكثراً ضرب ری هستند.151

همان‌گونه كه در جدول شماره‌ی 3 مشاهده می‌كنیم، سكه‌های گروه 33 در بخش اعظم شاهنشاهی اشكانی به جز سلوكیه، پس از گروه 28 ضرب شده است. همچنین این سكه‌ها به مدت شش یا پنج سال در شوش ضرب می‌شده است.152 پیشنهاد شده كه ضرب سكه‌های گروه 33 از 3/92 یا حتی 4/93پ.م در شوش آغاز شده و تا 8/87 یا 9/88پ.م ادامه یافته است. متأسفانه هنوز از سالهای پایانی پادشاهی مهرداددوم هیچ متن بابلی قابل اعتنایی به دست نیامده است. اگر بپذیریم كه اشارات گاه و بیگاه الواح بابلی به نام همسران و مادران شاهان اشكانی، برای شناسایی شاه مورد نظر در میان سایر مدعیان سلطنت در همان زمان بوده است؛153 عدم ذكر نام همسر یا مشخصه دیگری در كنار نام مهرداددوم در سالهای آخر حكومتش وجود این مدعی را می‌تواند زیر سوال ببرد.154

به نظر من ارجح آنست كه آغاز ضرب سكه‌های گروه 33 در شوش را از سال 91پ.م و پس از مرگ مهرداددوم بدانیم و به این ترتیب احتمالاً ضرب این سكه‌ها در شوش از 91 تا 87پ.م ادامه داشته است. با توجه به گستره ضرب سكه‌های گروه 33 می‌توان او را همان شاهی دانست كه در نوشته‌های نسا به جلوس او در 91/90پ.م اشاره شده و نوه‌ی فریبد بوده است و گفتیم كه شاید او همان اردوان پسر بلاش (باگاشا) باشد.155 لقب «فرزند پدری با منزلت خدایی» شاید به این مطلب اشاره دارد كه باگاشا (بلاش یكم؟) پدر اردوان از جمله شاهان اشكانی بود و پس از مرگ منزلت خدایی یافته بود. همچنین لقب «گشاینده» اشاره به نحوه‌ی به حكومت رسیدن او در سراسر قلمرو اشكانی است.

ظاهراً اردوان هیچ گاه در بابل حكومت نكرد. زیرا این گروه از سکه‌ها فاقد چهاردرهمی هستند156 و چون سکه‌های ضرب شده در سلوکیه علاوه بر درهم، معمولاً شامل چهار درهمی نیز بوده‌اند157 شاه ضرب كننده‌ی این سكه ها هیچ گاه بر سلوكیه و بابل حكومت نكرده است.

براساس توالی سكه‌های ضرب ماد،158 شاه صاحب سكه‌های گروه 29 در اكباتان و ری جای شاه صاحب سكه‌های گروه 33 را گرفت. ولی با توجه به عدم وجود سكه‌های گروه 29 در دیگر جاها و نیز این كه در برخی جاها پس از سكه‌های گروه 33، سكه‌های گروه 31 و در برخی دیگر سكه‌های گروه 30 ضرب شده-اند؛159 می‌توان حدس زد كه شاه صاحب سكه‌های گروه 33 در زمانی كه شاه صاحب سكه‌های گروه 29 در ماد حكومت داشته، همچنان بر دیگر نواحی حاكم بوده است. همین مسأله و نیز اختلاف تصویر شاه بر روی سكه‌های گروه 29 با گروه 33 این احتمال را كه شاه ضرب كننده‌ی این دو گروه و نیز شاه مذكور در چرم نوشته‌ی اورامان یك تن بوده باشند، رد می‌كند. بنا بر این باید بپذیریم كه پس از مرگ مهرداددوم در سال 1/90پ.م؛ گودرزیكم در بابل و اردوان‌سوم در سایر مناطق جانشین او شدند. اما اندكی پیش از پاییز سال 88پ.م شاه دیگری در ماد حكومت را به دست گرفت كه فعلاً او را ارشك‌سیزدهم می‌نامیم و همان كسی است كه سكه‌های گروه 29 را ضرب كرد و نام و القاب او و همسرانش بر روی چرم نوشته‌ی اورامان ثبت شده است. شاید این شاه برادر گودرزیكم و پسر مهرداددوم بوده باشد. آپیان از یک ارشک به عنوان متحد مهردادششم شاه پونت یاد كرده است که ممکن است همین ارشك‌سیزدهم باشد.160 بنابراین حكومت اردوان‌سوم161 در ماد پس از مرگ مهرداددوم نباید چندان طولانی بوده باشد و حداكثر تا سال 88پ.م به طول انجامیده و در این سال ارشك‌سیزدهم در ماد به پادشاهی رسیده است.

مهردادسوم

گودرزیکم دست کم تا آوریل87پ.م بر بابل حکومت کرد162 و در ژوییه/اوت87پ.م شاه جدیدی در آنجا به تخت نشست.163

در سلوكیه بلافاصله پس از سكه‌های گروه 32 كه به گودرزیكم نسبت دادیم، سكه‌های گروه 31 (تصویر شماره‌ی 5) ضرب شده‌اند.164 بنابراین شاه صاحب سكه‌های گروه 31 باید جانشین گودرز در بابل شده باشد. تصویر شاه بر این سكه‌ها با کلاهخودی همانند گروه 28 تصویر شده که گاه گل زنبق بر آن نقش بسته و القاب شاه بر آنها به صورت «شاه بزرگ ارشک، خود مختار، دوستدار پدر، خدایگان، دوستدار یونانیان165» ذکر شده است. سکه‌های گروه 31 در سلوکیه، ری166 و حدود 9 سال در شوش167 ضرب شده‌اند.

تصویر 5- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 31
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 31
براساس توالی سكه‌های اكباتان و ری، در این نواحی نیز شاه صاحب سكه‌های گروه 31 جانشین شاه صاحب سكه‌های گروه 29 شد.168 همچنین سكه‌ها گواهی می‌دهند كه شاه صاحب سكه‌های گروه 31 توانست شاه ضرب كننده‌ی سكه‌های گروه 33 را تا دوردست‌ترین نواحی شرقی متصرفات اشكانیان عقب براند. از طرفی سكه‌های گروه 31 تنها در شوش و مرگیانه (مرو) بلافاصله پس از گروه 33 قرار می‌گیرند و در نسا، آریا (هرات) و تراكسیانه یعنی شرقی ترین نواحی، ضرب سكه‌های گروه 33 احتمالاً تا زمان ضرب سكه‌های گروه 30 ادامه می‌یابد كه شاهد آن وجود سكه‌ی دو رو با نیم قالبهای 33 و30 است.169

شاه صاحب سكه‌های گروه 31 باید همان كسی باشد كه در نوشته‌ای بابلی به تاریخ 87پ.م به جلوس وی اشاره شده است.170 چون تصویر شاه در سكه‌های گروه 31 شباهت زیادی با تصویر مهرداددوم (121-91) بر سکه‌های گروه 28 دارد، احتمال داده شده كه این شاه پسر دیگر مهرداددوم و برادر گودرزیكم171 و یا پسر گودرزیكم172 بوده است.

خبری از این دوره در دست داریم که می‌گوید دمتری‌سوم173 (95-8/87پ.م) شاه سلوکی سوریه پس از اسارت به دست پارتیان به نزد «مهرداد شاه پارت» فرستاده شد.174 آخرین سکه‌های دمتری‌سوم در سال8/87 ضرب شده‌اند.175 پس باید در این سال شاهی به نام مهرداد در ایران حاکم بوده باشد‌. قبلاً تصور شده بود که این شاه همان مهرداددوم است.176 ولی اکنون می‌دانیم که او در سال 91پ.م در گذشته بود.177 بنابراین در اینجا با مهرداد دیگری طرف هستیم. این شخص شاید همان شاه صاحب سكه‌های گروه 31 باشد كه در بابل جانشین گودرزیكم شد و در ماد جای ارشك‌سیزدهم را گرفت و همچنین توانست اردوان‌سوم را تا نواحی شرقی قلمرو اشكانیان به عقب براند. می‌توانیم او را مهرداد سوم بنامیم.

خبر دیگری در دست است که بنابر آن در سال 67پ.م شاه ماد مهرداد نام داشت كه داماد تیگران‌دوم بود و مستقلاً در ماد حکومت می‌کرد و در یک حمله‌ی ناگهانی به سپاه پومپه178 تعداد زیادی از رومیان را کشت.179 این مهرداد شاه ماد همانند شاه مذكور در چرم نوشته‌ی اورامان (ارشك‌سیزدهم)، داماد تیگران-دوم بوده است و اتفاقاً هر دو در یك ناحیه حاكم بوده‌اند. پس این احتمال وجود دارد كه ارشك‌سیزدهم و مهردادسوم و مهرداد شاه ماد هر سه در واقع یك تن بوده باشند. یكسان بودن تاج و شباهت تصویر180 شاه صاحب سكه‌های گروه 31 یعنی مهردادسوم با شاه صاحب سكه‌های گروه 29 یعنی ارشك‌سیزدهم نیز این احتمال را تقویت می‌كند و شاید بتوان نتیجه گرفت که از حدود سال 88 تا 67پ.م این شاه در ماد حکومت می‌کرده است.181 اگر این گونه باشد، باید ضرب سكه‌های گروه 29 در سال 87پ.م متوقف شده و پس از آن ضرب سكه‌های گروه 31 آغاز شده باشد.

همان‌گونه كه از سكه‌های گروه 29 و گروه 31 پیداست، مهردادسوم در ابتدای سلطنت به خود لقب شاهنشاه داده بوده است ولی بعدها از این ادعا صرف نظر كرده است.182

ذكر این مهرداد در روایات موسی خورنی نیز موجود است. او در جایی می‌نویسد183 كه مهرداد شوهر خواهر تیگران با سپاهی عظیم او را یاری كرد تا به سلطنت بازگردد و این در سال نوزدهم سلطنت ارشك شاه پارس بود. در قسمت دیگری نیز می‌نویسد184 كه گابینیوس185 با تیگران صلح كرد و خواهرزاده‌ی او یعنی مهرداد پسر مهرداد را كه قبلاً اسیر پمپه شده بود، به وی بازگرداند.

هیچ یك از دو مهرداد مذكور در این دو بند كه پدر و پسر بوده‌اند، نمی‌توانند مهردادششم شاه پونت باشند. چرا كه مشخصات ذكر شده در این جا با هیچ كدام از مهرداد‌های خاندان شاهان پونت همخوانی ندارد:

مهردادششم پسر مهردادپنجم و لائودیكه186 دختر آنتیوخ‌چهارم سلوكی بود.187 پس با مهرداد پسر مهرداد كه در روایت موسی خورنی نام برده شده و مادرش خواهر تیگران شاه ارمنستان بوده است، متفاوت است. همچنین كلئوپاترا188 همسر تیگران‌دوم، دختر مهردادششم بود و خواهر تیگران هیچ‌گاه همسر مهردادششم نبوده است. مهرداد پسر مهردادششم نیز در حدود سال 84پ.م دست نشانده‌ی پدرش در كلخیس189 بود ولی به زودی پدرش به او بدگمان شد و دستور داد او را بكشند.190

بنابراین به نظر می‌رسد در روایت موسی خورنی، سرگذشت مهردادششم شاه پونت با مهرداد شوهرِ دخترِ تیگران‌دوم و شوهرِ خواهرِ تیگران كوچك كه در سالهای 88 تا 67پ.م شاه ماد بود، مخلوط شده است و در واقع تیگران مذكور در این دو بند باید تیگران كوچك پسر تیگران دوم بوده باشد. این احتمال وجود دارد كه تیگران كوچك برای به سلطنت رسیدن در سوفن191 از كمك مهرداد شاه ماد بهره برده باشد كه این مسأله در روایت موسی خورنی انعكاس پیدا كرده است. اگر چنین باشد، بر اساس قسمتهای بعدی این روایت، مهرداد شاه ماد پسری همنام خود داشته كه مدتی اسیر رومیان بوده و بعدها به پایمردی تیگران كوچك، آزاد شده است.192 همچنین پسر دیگری به نام ارشام برای مهرداد شوهرِ خواهرِ تیگران (كوچك) ذكر شده است.193

نكته‌ی دیگر در این روایت، سال آغاز حكومت تیگران مذكور است كه سال نوزدهم سلطنت ارشك گفته شده است.194 با توجه به جملات و عبارات بعدی، تیگران كوچك تا زمان مرگِ آرشز195 شاه ایران كه باید همان ارددوم (57-38پ.م) باشد، به مدت سی و سه سال حكومت كرده بود196 به این ترتیب زمان حكومت وی در سوفن از سال 70 تا 38پ.م محاسبه شده است.197 پس سال 70پ.م باید مصادف با نوزدهمین سال پادشاهی یكی از شاهان اشكانی بوده باشد كه به این ترتیب آغاز سلطنت شاه مذكور در سال 88پ.م قرار می‌گیرد و این یعنی همان سالی كه برای شروع پادشاهی مهردادسوم شاه اشكانی ماد پیشنهاد كردیم.

با توجه به مطالب پیش گفته، مهردادسوم198 ممكن است پسر مهرداددوم (121-91) باشد. باید در نظر داشت كه در این زمان قلمرو اشكانیان یك پارچه نبود. خبری در دست است که می‌گوید تیگران به خاک ماد حمله برد و کاخ آدراپانا199 در نزدیکی اکباتان را که مقر پارتی‌های مقیم ماد بود ویران كرد.200 همچنین پلوتارخ از جنگهای داخلی پارتیان و تضعیف آنان در برابر تیگران یاد می‌كند.201 این دو روایت می‌تواند شواهدی از تجزیه‌ی سرزمینهای تحت فرمان اشكانیان در این زمان باشد. به همین دلیل این احتمال نیز وجود دارد که این مهرداد پسر اردوان‌سوم202 و نوه‌ی باگاشا (بلاش یكم؟) باشد. گرچه این احتمال ضعیف است زیرا چنانكه خواهیم دید اردوان‌سوم بعد از 88پ.م نیز همچنان بر مناطق وسیعی از شرق و جنوب ایران حكومت می‌كرد.203 اما به هر حال باید این احتمال را در بازخوانی روایات مربوط به مهرداددوم و پدرش اردوان‌یكم در نظر گرفت. چراكه شباهت ظاهری نام این شاهان با مهردادسوم و اردوان‌سوم می‌تواند منشاء برخی از تفسیرهای ناصحیح بوده باشد.

انتقال قدرت در بابل از گودرزیكم به مهردادسوم كه سكه‌های گروه 31 را ضرب كرده است، معلوم نیست به چه صورت بوده ولی می‌توان حدس زد كه القاب «خودمختار» و «دوستدار پدر» كه بر روی سكه‌های گروه 31 مشاهده می‌شود، بیان كننده‌ی اختلاف بین مهردادسوم و گودرزیكم است و شاید این انتقال قدرت همراه با زد و خورد و نبرد بوده است. در واقع انتخاب لقب «دوستدار یونانیان» از طرف جانشینان مهرداددوم به خاطر تلاش آنها در جلب حمایت ساکنان سلوکیه شهر مهم و همسایه بابل که عمدتاً یونانی بودند، به نفع خود بوده است.

اُرُدیكم

در یک کتیبه به تاریخ 11/10آوریل80پ.م نام شاهی به اسم اُرُد به چشم می‌خورد.204 براساس طرح توالی سكه‌ها پس از گروه 31، درسلوكیه نوبت به سكه‌های گروه 34 می‌رسد كه در شوش نیز این توالی تكرار می‌شود.205 بنابراین سكه‌های گروه 34 (تصویر شماره‌ی 6) باید متعلق به اردیكم باشد. تصویر اردیكم بر سکه‌های گروه 34 همانند سكه‌های گروه 31، با حاشیه‌ی گل زنبق تزیین شده است.206

تصویر 6- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 34
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 34
براساس طرح تغییر سالانه‌ی نقش سكه‌های ضرب شوش، حكومت شاه ضرب كننده‌ی سكه‌های گروه 31 باید به مدت نه سال207 یعنی از 87 تا 79پ.م در این شهر ادامه یافته باشد. اگر پایان حكومت شاه صاحب سكه‌های گروه 31 در شوش را سال 79پ.م بدانیم، باید پذیرفت كه او پس از پایان حكومتش در سلوكیه، توانسته است دست كم یك سال دیگر شوش را حفظ كند.208 بنابراین در اینجا انتقال قدرت باید به صورت غیر مسالمت آمیز انجام شده باشد.

همان‌گونه كه دكتر آثار پیشنهاد داده‌اند،209 روایتی كه یوستین در خلاصه‌ی كتاب پمپه تروگ آورده مبنی بر اینكه مهرداد شاه پارت پس از ارتکاب خونریزی بسیار در جنگ ارمنستان از سلطنت خلع شد و مجلس مهستان برادرش ارد را به عنوان شاه جدید انتخاب كرد،210 می‌تواند به جای آنكه درباره‌ی ارددوم و مهردادچهارم پسران فرهادسوم باشد، مربوط به این زمان باشد. روایت كاسیوس دیو از به پادشاهی رسیدن ارددوم كاملاً با این روایت متفاوت است و در آنجا ذكر شده كه ارددوم پس از به سلطنت رسیدن، برادرش مهرداد را كه بر ماد حكومت می‌كرد، بركنار كرد.211 اما در عین حال نوشته‌های پلوتارخ درباره‌ی فعالیتهای مهرداد پسر فرهادسوم در جنگ با ارمنستان و تبعید كردن ارد پس از بازگشت از جنگ،212 بیشتر به نفع آنست كه روایت یوستین مربوط به پسران فرهادسوم می‌باشد.

این تغییرات ظاهراً منجر به این شد كه مهردادسوم پس از سال 80پ.م فقط در ماد به حكومت ادامه دهد و از رقابت برای قدرت كناره‌گیری كند.

اردیكم به شهادت نوشته‌ای بابلی در ژانویه/فوریه‌ی77پ.م شوش را فتح كرد213 و با توجه به اینكه گروه 34 به مدت سه سال در شوش ضرب شده214 و پایان حكومت اردیكم بر بابل نیز در حدود 75پ.م بوده است؛215 می‌توانیم سالهای 77 تا 75پ.م را سالهای ضرب گروه 34 در شوش بدانیم. گرچه احتمالات دیگری نیز وجود دارد.216کتیبه‌ای بابلی به تاریخ دسامبر76/ژانویه‌ی75پ.م اشاره به «شاه ارشک و خواهر و ملکه‌اش ایشپوبرزه217» دارد. با توجه به متنی دیگر218 متوجه می‌شویم كه او همان اردیكم بوده است كه تا سال 75پ.م در سلوكیه حاكم بود.219

ارشك‌شانزدهم

از سال 75 تا 69پ.م شاهی كه در اسناد بابلی نام برده شده فقط با نام ارشك یاد شده است.220 براساس توالی سكه‌ها در سلوكیه221 باید سكه‌های گروه 30 (تصویر شماره‌ی 7) را از این شاه بدانیم. بر این سكه‌ها تصویر شاه با موهایی که گوشها را پوشانده دیده می‌شود و نام شاه به صورت «شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان222» آمده است. این سکه‌ها در سلوکیه، اکباتان، آریا (هرات)، مرگیانه (مرو)، تراکسیانه، ری و شوش ضرب شده‌اند. به علاوه برخی از آنها دارای نقش «کاتاستراتیا223» یا حروف مخفف آن هستند که از آنها با نام «سکه‌های سفرهای جنگی» یاد می-شود.224 اینها نشان دهنده‌ی فعالیت‌های نظامی وسیع این پادشاه هستند.

تصویر 7- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 30
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 30
بر اساس طرح تغییر سالانه‌ی نقش سكه‌های شوش، این سكه‌ها حدود یازده سال در شوش225 و نیز در سلوكیه226 ضرب شده است. بنابراین شاهی كه همراه ملكه‌اش «پیروزتنه227» در اسناد سالهای 68 و 67پ.م یاد شده228 نیز باید همین شخص باشد. اما اگر این گونه باشد پایان حكومت این شاه نمی‌تواند بعد از 66 پ.م باشد. چون در اسناد بابلی این سال نام شاه جدیدی ذكر می‌شود كه لقب شاهنشاه دارد و مادرش نام بابلی «(....)-ایشتر229» داشته است.230 كاسیوس دیو نیز اشاره به درگذشت یك پادشاه اشكانی در همین زمان می‌كند.231 اگر سالهای 75 تا 66پ.م را زمان سلطنت شاه صاحب سكه‌های گروه 30 بدانیم، حداكثر ده سال سكه‌های او در سلوكیه ضرب شده‌اند. همین مسأله را می‌توان درباره‌ی سكه‌های شوش نیز بیان كرد. بنابراین احتمالاً دو نوع از سكه‌های گروه 30 در شوش را باید ضرب یك سال دانست.

پدر شاه صاحب سكه‌های گروه 30 با توجه به لقب «فرزند پدری با منزلت خدایی» كه او به خود داده است، باید یكی از شاهان پیشین بوده باشد. با توجه به شباهت تصویری این شاه با شاه صاحب سكه‌های گروه 33 و نیز این نكته كه سكه‌های گروه 30 در نواحی شرقی بلافاصله پس از سكه‌های گروه 33 قرار می‌گیرند،232 ارشك صاحب سكه‌های گروه 30 باید وابستگی نزدیكی با شاه گروه 33 داشته باشد. اگر فرض ما مبنی بر اینكه شاه گروه 33 همان اردوان پسر بلاش (باگاشا) بوده است، درست باشد، ممكن است شاه جدید پسر او و یا از بستگان نزدیك او بوده باشد. یكی از گزینه‌هایی كه می‌توان مطرح كرد، وردان شاه ایبری است كه پسرِ برادرزاده‌ی اردوان بوده است و اتفاقاً سال پایان شاهی او نیز همان‌گونه که پیشتر گفته شد، سال 66پ.م بوده است.233 همچنین این شاه می‌تواند همان وردان باشد که به گفته آمیانوس مارسلینوس234 نخستین بنیانگذار شهر تیسفون235 بود.236 از طرف دیگر ممكن است نام شخصی وی «ارشك» باشد. زیرا كاسیوس دیو او را با همین نام می‌خواند در حالی كه فرهادسوم را با نام شخصی اسم می‌برد.237

سنتروك

برای درگذشت اردوان زمان مشخصی نداریم ولی می‌توان این فرض را مطرح كرد كه او در حدود سال 77پ.م درگذشت238 و همین اتفاق باعث شد كه سنتروك سالخورده به فكر در دست گرفتن سلطنت بیافتد. سنتروک239 در سن هشتاد سالگی240 با کمک سکاها به ایران بازگشت تا بر تخت بنشیند. او هفت سال پادشاهی کرد241 و مرگ او در سال70پ.م اتفاق افتاد.242 پس آغاز سلطنت او درسال 77پ.م بوده است.243

تصویر 8- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 35
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 35
سفال نوشته‌ای به شماره‌ی 366 از کاوشهای شهر نسا به دست آمده است با عبارت «سال 170 ارشک شاه نوه‌ی فریبد (فریاپت) پسرِ برادرزاده‌ی ارشك244» که اشاره به جلوس شاه جدیدی در سال 8/77پ.م دارد.245 او همان سنتروک است که گفته شده احتمالاً پسر مهردادیکم بوده است و شاید در زمان شکست برادرش فرهاددوم246 (132-126پ.م) از سکاها به اسارت آنان درآمده بود. اما بیشتر محتمل است كه سنتروك در واقع پسر باگاشا (بلاش‌یكم؟) و برادرِ اردوان‌سوم بوده باشد كه در سال 77پ.م پس از مرگ اردوان با كمك قوای خارجی به سلطنت رسیده است. شاهد این فرض آن است كه سنتروك در سال 77پ.م هشتاد ساله و در نتیجه در سال 132پ.م 25 ساله بوده است و در چنین شرایطی اگر او پسر مهرداد‌یكم بود، برای جانشینی مهردادیكم نسبت به فرهاددوم كه حدوداً پانزده ساله بوده است،247 ارجح بود. به علاوه تاج فرهادسوم پسر سنتروك بر روی سكه‌های گروه 39 دقیقاً همان تاجی است كه شاه صاحب سكه‌های گروه 33 بر سر دارد و این نشان می‌دهد كه فرهادسوم خود را وارث شاه صاحب سكه-های گروه 33 می‌دانسته است. پس شاید بهتر باشد كه سنتروك را پسر باگاشا (بلاش یكم؟) و جانشین اردوان‌سوم بدانیم.248

ممكن است سکه‌های گروه 35 (تصویر شماره‌ی 8) كه برخی از آنها ضرب شهر نسا هستند، از آن سنتروك باشند.249 این سكه‌ها به ویژه از نظر شیوه‌ی به تصویر كشیدن شاه از روبرو در میان سكه‌های این دوره شاخص هستند. القاب او بر این سکه‌ها «شاه بزرگ ارشک، فرزند پدری با منزلت خدایی، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان250» ذکر شده است. این سکه‌ها شامل درهم‌ها و برنز‌هایی هستند که همگی در محدوده‌ی ماد و مناطق شرقی ضرب شده‌اند.251 در سال 3/72پ.م مهردادششم (121-63پ.م) شاه پونت از داماد خود تیگران‌دوم و شاه اشكانی که با یکدیگر در حال جنگ بودند، برای نبرد با رومیان کمک طلبید.252 اما شاه اشكانی درخواست مهردادششم را با سردی رد کرد.253 این شاه اشكانی ممكن است ارشك‌شانزدهم (وردان‌یكم؟) یا سنتروك باشد.

ارشك‌هجدهم

تصویر 10- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 36
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 36
جانشین شاه صاحب سكه‌های گروه 30 در بابل، لقب شاهنشاه دارد و نامش همراه مادرش «....-ایشتر254» یاد شده كه نامی بابلی است. نام این شاه در اسناد بابلی سالهای 66 تا 64پ.م ذكر شده است.255 براساس طرح توالی سكه‌های ضرب شده در سلوكیه256 باید سكه‌های گروه 37 و 36 كه در هر دو القاب شاه یكسان است و تصویر شاه روی هر دو خصوصیات همانندی دارد،257 از آن این شاه باشد. بر روی این سکه-ها وی خود را «شاه بزرگ ارشک، دوستدار پدر، نیكوكار، خدایگان، دوستدار یونانیان258» می‌خواند و در کنار کلاهخود شاه بر روی چهار درهمی‌های گروه 37 (تصویر شماره‌ی 9) تصویر یک شاخ دیده می‌شود . سکه‌های او در سلوکیه، اکباتان، ری، نسا، «کاتاستراتیا»259 و سكه‌های گروه 36 (تصویر شماره‌ی 10) برای پنج سال در شوش ضرب شده‌اند.260 حكومت این شاه در بابل با توجه به نوشته‌های اختر شماری، حداكثر می‌تواند سالهای 66 تا 63پ.م را در بربگیرد.261

نظر دكتر آثار بر این است كه این شاه همان فرهادسوم است262 كه دراین زمان باید در بابل حاكم بوده باشد. اما برخی شواهد برضد این انتساب وجود دارد:

تصویر 9- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 37
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 37

  1. فرهادسوم به هنگام مرگ در سال 57پ.م دست كم دو پسر بالغ داشت263 و این بدین معنی است كه فرزندان او باید دست كم در حدود سال 75پ.م به دنیا آمده باشند. پس خود فرهاد‌سوم در سال 66پ.م دست كم 30 ساله بوده264 و دو پسر داشته است. حال آنكه نام ارشك ذكر شده در اسناد بابلی، همراه با مادرش آمده و این بدین معنی است كه ارشك مذكور در سال 66پ.م هنوز به سن رشد نرسیده بوده و یا آنكه همسری نداشته است.265
  2. فرهادسوم پسرسنتروك بود كه در هنگام مرگ هشتاد و هفت ساله بود.266 بنابراین زنده بودن مادر فرهاد یعنی همسر سنتروك در حدود پنج سال پس از مرگ شوهرش بعید به نظر می-رسد.267
  3. چهره‌ی شاهی كه سكه‌های گروه 38 و 39 را ضرب كرده و بنابر اجماع سكه شناسان جدید همان فرهادسوم است،268 بسیار سالخورده‌تر از آن است كه سكه‌های گروه 36 و 37 را نیز به او نسبت دهیم.269 در واقع اگر همه‌ی این سكه‌ها متعلق به فرهادسوم باشند، باید پذیرفت كه در مدتی كمتر از پنج سال فرهادسوم كاملاً پیر شده است.
  4. بر روی سكه‌های 36 و 37 لقب «دوستدار پدر» نقش بسته است، حال آنكه بر روی سكه‌های گروه 38 و 39 این لقب وجود ندارد.

باتوجه به مطالب بالا به نظر می‌رسد شاه ضرب‌كننده‌ی سكه‌های گروه 36 و 37 كه می‌توان او را همان شاهنشاه ارشك مذكور در سالهای 66 تا 64/63پ.م دانست؛ باید كسی به جز فرهادسوم بوده باشد. چون این شاه بر خود لقب «دوستدار پدر» نهاده و مادرش همراه او حكومت كرده است، می‌توانیم او را فرزند شاه پیشین در بابل یعنی همان شاه ضرب‌كننده‌ی سكه‌های گروه 30 بدانیم.270 این شاه باید از شاخه‌ی اشکانیان ماد باشد. زیرا كلاهخود او همانند شاه سكه‌های گروه 33 است كه او را اردوان‌سوم دانستیم.271

تصویر 11- نمونه‌ای از سكه‌های گروه 38
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 38
درباره‌ی ضرب سكه‌های گروه 36 در شوش باز همانند چند پادشاه قبل با مشكل مواجه هستیم. این سكه‌ها ظاهراً پنج سال در شوش ضرب شده‌اند.272 اما با توجه به اینكه نام شاه بعدی در اسناد بابلی در سال 63پ.م ذكر می‌شود273 و پیشتر سلطنت شاه ضرب‌كننده‌ی سكه‌های گروه 30 را تا سال 66پ.م دانستیم؛ تنها چهار سال (66 تا 63) برای ضرب سكه‌های گروه 36 در شوش باقی می‌ماند. بنابراین یا باید حكومت شاه صاحب سكه‌های گروه 36 در شوش تا بعد از 63پ.م ادامه یافته باشد و یا آنكه باز مانند قبل باید دو زیر گروه از سكه‌های گروه 36 را ضرب یك سال در نظر بگیریم.274

پایان یک دوره

در سال 70پ.م فرهادسوم جانشین پدرش سنتروک شد.275 سکه‌های گروه 38 (تصویر شماره‌ی 11) متعلق به اوست. گروه 39 سکه‌ها (تصویر شماره‌ی 12) نیز به دلیل وجود لقب «خداوندگار276» قطعاً متعلق به فرهاد است. چرا که می‌دانیم او به خود چنین لقبی داده بود.277 گستره‌ی ضرب هر دو گروه این سکه‌ها سرتا سر ایران است.278 شاهی كه در سندی بابلی به تاریخ 63 پ.م نامش به صورت «شاهنشاه ارشك» همراه ملكه‌اش «تلئونیكه279» ذكر شده را باید فرهادسوم دانست.280 با این‌حال عجیب است كه بر روی سكه‌های گروه 38 و 39 لقب شاهنشاه ذكر نشده است.

تصویر 12- نمونه ای از سكه های گروه 39
نمونه‌ای از سكه‌های گروه 39
مهردادسوم شاه اشكانی ماد دست كم تا سال 67پ.م كه آخرین بار از او یاد می‌شود،281 در اتحاد با پدرزنش تیگران‌دوم حکومت می‌کرد. اما در سال 65پ.م شاه ماد شخصی به نام داریوش282 بود که از پمپه سردار رومی شکست خورد.283

سفال نوشته‌ای از کاوش‌های نسا در دست است که با شماره‌ی 307 شناخته می‌شود و عبارت نقش شده بر آن به صورت «سال 180 ارشک شاه پسرِ نوه‌ی فریبد (فریاپت) پسرِ برادرزاده‌ی ارشك284» خوانده شده است.285

این سفال نوشته اشاره به جلوس شاه جدیدی در سال 8/67پ.م دارد که از او به عنوان «ارشک پسرِ نوه‌ی فریبد» نام برده شده است.286 این شاه جدید ممكن است فرهادسوم باشد.287 اما باید به یاد داشت كه او در سال 70پ.م به تخت نشسته بود.288 به هر حال این اشاره مربوط به مرگ یا پایان حكومت یكی از شاهان اشكانی است كه احتمالاً همان مهردادسوم شاه اشكانی ماد است. دیدیم كه آخرین بار كه از این مهرداد در نوشته‌ها یاد می‌شود همین سال 67پ.م است.289

برخی از سکه‌های گروه 31 (مهردادسوم) و 39 (فرهادسوم) به وسیله‌ی شخصی به نام هوتن290 و احتمالاً در مناطق شرقی ضرب مجدد خورده‌اند.291 بر اساس تصویر روی سكه و نام هوتن پیشنهاد شده كه شاید او شهربانی پارتی بوده كه در فاصله‌ی زمانی بین حكومت ودفرداددوم292 و داریوش‌دوم293 شاهان پارس، در آنجا حكومت می‌كرده است.294 نظریه‌ی دیگری او را آخرین فرمانروای مستقل در شرق ایران پیش از حكومت گوندوفار295 شاه پارتی- هندی شمرده است.296

مسأله‌ی دیگری که شایان توجه است، نگارکند‌های پای کوه بیستون و ارتباط آنها با اشخاص این دوره است. در اینجا دو نگارکند وجود داشته که متأسفانه در حال حاضر آثار اندکی از آنها به جای مانده است. نگارکند طرف چپ چهار نفر از بزرگان را در حضور «شاهنشاه مهرداد297» نشان می‌داده که یکی از آنها «شهربانِ شهربانان گودرز» و دو تن دیگر به نامهای «مهراد298» و «كوهزاد299» از بزرگان و سرداران بوده-اند.300

نگار‌کند طرف راست نیز صحنه‌ای از یک نبرد سواره را تصویر می‌کرده و بر بالای نقش سردسته‌ی سپاه کلمات «گودرز پسر گیو301» نوشته شده است.302 پیشتر این دو نگارکند را مربوط به گودرزدوم (40–51م) می‌دانستند.303 اما پس از کشف نام گودرزیکم در کتیبه‌های بابل این نگارکندها را به او نسبت دادند.304

این انتساب درباره‌ی نگاركند سمت چپ باید درست باشد. چون نام مهراد در اسناد بابلی این دوره چندبار آمده است.305 اما گودرز مذکور در نگارکند طرف راست شخص دیگری است.306 باید توجه داشت که اولاً در این نگارکند گودرز به عنوان شاه یاد نشده است. درثانی در اینجا گودرز پسر گیو خوانده شده، در حالی‌که گودرزیکم پسر مهرداددوم307 و گودرزدوم پسر اردوان‌چهارم308 (10-40م) بوده است.

شاید بتوان گودرز پسر گیو را از مأموران بلند پایه‌ی محلی در زمان اشكانیان دانست. شاید هم در اینجا با شخصیتی اساطیری طرف هستیم كه تصویرش را بر صخره‌ی مقدس كنده بوده‌اند.

معلوم نیست سلطنت داریوش در ماد چندان پاییده باشد و احتمالاً با لشکرکشی سال 65 پ.م فرهادسوم به ارمنستان، حكومت او به پایان رسیده است. شاید مهردادچهارم (؟65-54پ.م)309 پسر فرهادسوم به جای داریوش حاکم ماد شده باشد. چون می‌دانیم که او در زمان کشته شدن پدرش (سال 57پ.م) فرمانروای ماد بوده است.310

اردوان‌چهارم (10-40م) که پیش از نشستن بر تخت اشکانی، حاکم ماد بود را باید وارث داریوش و مهردادسوم بدانیم. پشتوانه‌ی ادعای اردوان‌چهارم و فرزندانش به تاج و تخت ارمنستان احتمالاً وصلت مهردادسوم با آریازاده اتوما دختر تیگران‌دوم بوده است.

در پایان، فهرست و تبارنامه‌ی پیشنهادی شاهان اشکانی تا نیمه‌ی سده‌ی یکم پیش از میلاد بر اساس نتایج فوق ارائه می‌گردد.

جدول4- فهرست شاهان اشکانی بر اساس سالشمار قدیم (تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد)
نام شاه   سالهای پادشاهی
1. ارشک‌یکم   250-248پ.م
2. تیردادیكم   248-211؟
3. ارشک‌سوم (اردوان‌یكم)   ؟211-191؟
4. فریبد   ؟191-176؟
5. فرهادیکم   ؟176-171؟
6. مهردادیکم   ؟171-138
7. فرهاددوم   138-126
8. اردوان‌یكم یا دوم   126-123
9. مهرداددوم   123-87
10. گودرزیکم   91-80
11. اردیکم   80-77
12. سنتروک   77-70
13. فرهادسوم   70-57
14. مهردادسوم   57-55
15. ارددوم   55-38پ.م

جدول5- فهرست شاهان اشکانی بر اساس سالشمار رایج (تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد)
نام شاه   سالهای پادشاهی
1. ارشک‌یکم   238-211؟پ.م
2. ارشک‌دوم   ؟211-191؟
3. فریبد   ؟191-176؟
4. فرهادیکم   ؟176-171؟
5. مهردادیکم   ؟171-138
6. فرهاددوم   138-126
7. اردوان‌یكم   126-123
8. مهرداددوم   123-87
9. گودرزیکم   95-90
10. اردیکم   90-80
11. شاه‌ناشناس‌یكم   80-75
12. شاه‌ناشناس‌دوم   6/75
13. سنتروک   77-70
14. فرهادسوم   70-57
15. داریوش   همزمان با فرهادسوم
16. مهردادسوم   57-55
17. ارددوم   55-38پ.م

جدول6- فهرست شاهان اشکانی بر اساس نظر دكتر آثار(تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد)
1. ارشک‌یکم   247-211پ.م
2. ارشک‌دوم311   211-185
3. فریبد (ارشك‌سوم)   185-170
4. ارشك‌چهارم   170-168
5. فرهادیکم (ارشك‌پنجم)   168-165
6. مهردادیکم (ارشك‌ششم)   165-132
7. فرهاددوم (ارشك‌هفتم)   132-پاییز127
8. ارشك‌هشتم (باگاشا یا اردوان‌یكم)   اكتبر/نوامبر127-سپتامبر/اکتبر126
9. ارشك‌نهم (باگاشا یا اردوان‌یكم)   سپتامبر/اکتبر126-اكتبر/نوامبر22
10. ارشك‌دهم   نوامبر122-آوریل121
11. مهرداددوم (ارشك‌یازدهم)   آوریل121-سپتامبر91
12. سنتروک (ارشك‌دوازدهم)   3/92-9/68
13. گودرزیکم (ارشك‌سیزدهم)   اوت/سپتامبر91-ژوییه/اوت87
14. مهردادسوم (ارشك‌چهاردهم)   ژوییه/اوت87-اوت/سپتامبر80
15. اردیکم (ارشك‌پانزدهم)   مارس/آوریل80-مارس/آوریل75
16. ارشك‌شانزدهم   8/77-2/61
17. فرهادسوم (ارشك‌هفدهم)   70/69-8/57
18. مهرداد‌چهارم   58-55
19. ارددوم   55-38پ.م

جدول7- فهرست شاهان اشکانی بر اساس این مقاله(تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد)
1. ارشک‌یکم   247-211پ.م
2. ارشک‌دوم   211-185
3. فریبد   185-170
4. فرهاد‌یکم   170-167
5. مهردادیکم   167-132
6. فرهاددوم   132-پاییز127
7. اردوان‌یكم   اكتبر/نوامبر127-سپتامبر/اکتبر126
8. بلاش‌یکم (باگاشا)   سپتامبر/اکتبر126-اكتبر/نوامبر122
9. اردوان‌دوم   نوامبر122-آوریل121
10. مهرداددوم   آوریل121-سپتامبر91
11. اردوان‌سوم   91-77؟
12. گودرزیکم   اوت/سپتامبر91-ژوییه/اوت87
13. مهردادسوم   88-67
14. اردیکم   مارس/آوریل80-مارس/آوریل75
15. سنتروک   77-70
16. ارشك‌شانزدهم (وردان‌یكم؟)   ؟77-66
17. فرهادسوم   70-57
18. ارشك‌هجدهم   66-63
19. مهردادچهارم   ؟65-54
20. ارددوم   57-38پ.م

جدول8- فهرست مقایسه‌ای شاهان اشکانی(تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد)
نام شاه سالهای پادشاهی
  سالشمار رایج سالشمار آثار سالشماراین مقاله
ارشک‌یکم 238-211؟پ.م 247-211؟پ.م 247-211؟پ.م
ارشک‌دوم ؟211-191؟ 211-185 211-185
فریبد (ارشك‌سوم) ؟191-176؟ 185-170 185-170
ارشك‌چهارم؟ ---------- 170-168 ----------
فرهادیکم (ارشك‌پنجم؟) ؟176-171؟ 168-165 170-167
مهردادیکم (ارشك-ششم؟) ؟171-138 165-132 167-132
فرهاددوم (ارشك‌هفتم؟) 138-126 132-پاییز127 132-پاییز127
ارشك(هشتم؟) (اردوان‌یكم یاباگاشا/ بلاش‌یکم؟) ---------- اكتبر/نوامبر127-سپتامبر/اکتبر126 اكتبر/نوامبر127-سپتامبر/اکتبر126
ارشك(نهم؟) (باگاشا/ بلاش-یکم؟ یا اردوان‌یكم) 126-123 سپتامبر/اکتبر126-اكتبر/نوامبر122 سپتامبر/اکتبر126-اكتبر/نوامبر122
ارشك(دهم؟) (اردوان-دوم) ---------- نوامبر122-آوریل121 نوامبر122-آوریل121
مهرداددوم (ارشك-یازدهم؟) 123-87 آوریل121-سپتامبر91 آوریل121-سپتامبر91
ارشك(دوازدهم؟) (اردوان-سوم یا سنتروك) ---------- 3/92-9/68 91-77؟
گودرزیکم (ارشك-سیزدهم؟) 95-90 اوت/سپتامبر91-ژوییه/اوت87 اوت/سپتامبر91-ژوییه/اوت87
مهردادسوم (ارشك-چهاردهم؟) ---------- ژوییه/اوت87-اوت/سپتامبر 80 88-67
اردیکم (ارشك‌پانزدهم؟) 90-80 مارس/آوریل80-مارس/آوریل75 مارس/آوریل80-مارس/آوریل75
شاه‌ناشناس‌یكم 80-75 ---------- ----------
شاه‌ناشناس‌دوم 6/75 ---------- ----------
سنتروک 77-70 3/92-9/68 77-70
ارشك‌شانزدهم (وردان-یكم؟) ---------- 8/77-2/61 ؟77-66
فرهادسوم (ارشك-هفدهم) 70-57 70/69-8/57 70-57
داریوش؟ همزمان با فرهاد سوم ---------- ----------
ارشك(هجدهم؟) ---------- ---------- 66-63
مهرداد‌چهارم (یا سوم) 57-55 58-55 ؟65-54
ارددوم 55-38پ.م 55-38پ.م 57-38پ.م

جدول9- فهرست جانشینان مهرداددوم به تفکیک مکان حکومت براساس این مقاله
در نسا در ماد در بابل
بلاش‌یكم (باگاشا) 144-122پ.م
مهرداد‌دوم 121-91پ.م ارشك 122-111 مهرداددوم 121-91پ.م
اردشیر 111-97
اردوان‌سوم 91-77؟ اردوان‌سوم 97-88 گودرزیکم 91-87
مهردادسوم 88-67 مهردادسوم 87-80
اردیکم 80-75
سنتروک 77-70؟ ارشك‌شانزدهم (وردان‌یکم؟) 75-66
مهرداد‌سوم؟ ؟70-67
فرهادسوم 67-57 داریوش 67-65؟ ارشك‌هجدهم 66-63
مهردادچهارم ؟65-55 فرهادسوم 63-57
ارددوم 57-38پ.م ارددوم 57-55
ارددوم 55-50 مهردادچهارم 55-54
پاکریکم 50-38پ.م ارددوم 54-38پ.م

 

در ایبری در شوش
بلاش‌یكم (باگاشا)(وارباك) 123-122پ.م
ارشك‌یکم (ارباك) 122-111 مهرداددوم 121-91پ.م
اردشیریكم (ارتاك) 111-97
وردان‌یكم (بارتوم) 97-66 اردوان‌سوم 91-87
مهردادسوم 87-80
اردیکم 80-75
ارشك‌شانزدهم (وردان‌یکم؟) 75-66
اردشیر‌دوم (ارتاک) 66-بعداز65پ.م ارشك‌هجدهم 66-63
فرهادسوم 63-57پ.م

تبارنامه‌ی اشکانیان تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد

برای دیدن تبارنامه‌ی اشکانیان تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد به صورت واضحتر اینجا را کلیک کنید

پانويسها:

1-   Mithridates II.

2-   Assar, G. R. F., "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 87-158.

3-   عمده‌ترین منابع باستانی مربوط به تاریخ اشكانیان عبارتند از:

Justinus, Epitome, Tr. J. C. Yardley, Atlanta, CA, Scholars Press, 1994, Liber XLI &. XLII.

Apollodorus of artemita, "History", Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F., Jacoby, Leiden &. Berlín, 1926-1958, n. 779.

Arrianos, "Parthica", Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum, ed. A. G. Roos, &. G. Wirth, Teubneriana, Leipzig &. Stuttgart, 1967-68.

Isidorus of Charax, "Parthian Stations", Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F., Jacoby, Leiden &. Berlín, 1926-1958, n. 781.

Isidorus of Charax, Parthian Stations, tr. H. Wilfred Schoff, London, 1914.

همچنین پاره‌های پراكنده در آثار تاریخی و جغرافیایی و نظامی و ادبی یونانی و لاتینی كه در اثر زیر بسیاری از آنها جمع آوری شده است:

Foy Vaillant, Jean, Arsacidarum imperium, sive regum Parthorum historia, Ad fidem numismatum accommodata, Paris, C. Moette, 1728.

و نیز بررسی مفصلی از آنها در آثار زیر یافت می‌شود:

ویدنگرن، جو، «منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق2، تهران، امیرکبیر، 1377، صص 884- 873.

دوبوواز، ن.، تاریخ سیاسی پارث (اشکانیان)، ترجمه‌ی علی اصغر حکمت، تهران، ابن سینا، 1342.

4-   از جمله‌ی كارهایی كه به بررسی وقایع این دوره پرداخته‌اند می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

Sellwood, D., "The Parthian Coins of Gotarzes I, Orodes I &. Sinatruces", Numismatic Chronicle, 1962.

Simonetta, A. M., "Some Remarks on the Arsacid Coinage of 90-57B.C.", Numismatic Chronicle, 1966, pp. 15-40.

Waggoner, N., "The Coinage of Phraates III of Parthia", Near Eastern Numismatics etc., in Honor of George C. Miles, ed. D. K. Kouymijian, Beirut, 1974, pp. 15-26.

Dobbins, K. W., "The successors of Mithradates II of Parthia", Numismatic Chronicle, 1975, pp. 19-45.

Sellwood, D., "The Drachms of the Parthian Dark Age", Journal of the Royal Asiatic Society, 1976, pp. 1-25.

Simonetta, A. M., &. Sellwood, D., "Again on the Parthian coins from Mithridates II to Orodes II", Quaderni Ticinesi, vol. 7, 1978, pp. 95-119.

Weiskopf, Michael, "The Kuh Dasht Hoard and the Parthian 'Dark Age'", Museum Notes, vol. 26, 1981, pp. 125-152.

Haruta, Seiro, "A Primary Source for the History of the Arshakid Parthia: Astronomical Diaries from 164 B.C. to 61 B.C.", [in Japanese], Oriento (Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan), vol. 41-2, 1998, p. 181-193.

Assar, G. R. F., "Recent Studies in Parthian History: Part I", The Celator, vol. 14, no. 12, Dec. 2000, pp. 6-22.

-----, "The Genealogy of the Parthian King Sinatruces (93/2-69/8 B.C.)", The Journal of the Classical &. Medieval Numismatic Society, ser. 2, vol. 6, no. 2, June 2005.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", Parthica, 8, 2006, pp. 55-104.

5-   Arsaces I

6-   Tiridates. Arrianos, Parthica, ch. 17.2.

7-   Astavene. Isidorus of Charax, Parthian Stations, 11.

بحث بر سر صحت یا نادرستی اخبار مربوط به این رویداد سالهاست كه در جریان است. برای نمونه می‌توان خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده را در آثار زیر یافت:

فرای، ریچارد نلسون، تاریخ باستانی ایران، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی،1380، ص 337.

وولسکی، ژوزف، شاهنشاهی اشکانی، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1383.

8-   عبداللهی، رضا، تاریخ تاریخ در ایران، تهران، امیر کبیر، 1375، ص154. فرای، ریچارد نلسون، میراث باستانی ایران، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی،1377، ص292. دیاکونوف، م. م.، اشکانیان، ترجمه‌ی کریم کشاورز، تهران، پیام، 1351، ص42. بیوار، ا. د. ه.، «تاریخ سیاسی ایران دردوره اشکانیان»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیرکبیر، 1368، ص130.

Assar, G. R. F., "Parthian Calendars at Babylon &. Seleucia on the Tigris", Iran, XLI, 2003.

9-   Andragoras

10-   Seleucus II

11-   Antiochus Hierax

12-   Diodotus

13-   Phriapatius.

این نام را یوستین به صورت Priapatius آورده است (Justinus, Epitome, Liber XLI, V) و آریان آن را Φριαπιτης ذكر می‌كند (Parthica). فردیناند یوستی صورت اوستایی این نام را *friyapita به معنی دوستدار پدر می‌دانست (Justi, Ferdinand, Iraniches Namenbuch, Tehran, Asatir, 1382, p. 106). از جمله‌ی علتهای این تفسیر، علاوه بر صورت این نام در نوشته‌ی آریان؛ نسبت دادن برخی از سكه‌های اولیه‌ی دوره‌ی اشكانی به این پادشاه بود كه بر آنها عبارت «دوستدار پدر» نقش شده بود. اما با توجه به اینكه اكنون هیچ كدام از سكه‌های اشكانی به فریبد نسبت داده نمی‌شود و نیز بر روی سفال نوشته‌های نسا این نام به صورت pryptk نوشته شده است و این شكل به روایت یوستین نزدیكتر است؛ بهتر است آن را تركیب friya (دوستی) و pāiti (نگهبان) بدانیم كه همان‌گونه كه در تطور نامهایی چون آذربد (Atropates) و سپهبد (Spahpates) دیده می‌شود، صورت امروزی آن را می‌توان فریبد نوشت.

14-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "Moses of Choren &. the Early Parthian Chronology", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 61-86.

15-   در باره‌ی روایتی كه در این قسمت ذكر كردیم چندین مطلب مورد مناقشه وجود دارد. موضوع نخست، تاریخ پیدایش سلسله اشكانی است . آغاز مبداء تاریخ پارتیان در بهار سال 247پ.م. واقعیتی است كه قابل انكار نیست و ترتیبی كه در این جا برای پیدایش اشكانیان ذكر شده است، یكی از بهترین راه ها برای سازگار كردن نظرات وولسكی با این واقعیت تاریخی است و هر گونه توجیه دیگری از این قضیه با اشكالات بزرگی روبه‌رو می‌شود . اما مطلب دوم درباره‌ی وجود تاریخی تیرداد برادر ارشك است. درباره‌ی وجود تیرداد و اینكه پادشاه بوده یا نه، دست كم از 1946 و پس از انتشار سلسله مقالات ژوزف وولسكی، تشكیك شده است. در روایت یوستین و استرابو نامی از تیرداد برده نشده است. ولی آریان در كتاب پارتیكای خود، او را همراه برادرش ارشك بنیانگذار این سلسله معرفی كرده است. با توجه به مداركی كه از كاوشهای شهر نسا به دست آمده و در صفحات بعدی به آن اشاره خواهیم كرد ، وجود یك برادر برای ارشك مسلم است و من در اینجا از نظر برخی از پژوهشگران پیروی كرده‌ام كه كوشیده‌اند بین نظر وولسكی و روایت آریان و سفال نوشته‌های نسا آشتی برقرار كنند. اما مطلب سوم نام و نسب شاهی است كه در حدود سالهای 211 تا 185پ.م بر پارت حكومت می‌كرد. تا پیش از گوتشمیت كسی در اینكه نام وی اردوان بوده است شك نكرده بود. گوتشمیت با توجه به روایت یوستین و تفسیری متفاوت از عبارات كتاب او نتیجه گرفت كه نام این شاه باید ارشك بوده باشد و اردوان مذكور در كتاب یوستین شخص دیگری است (رجوع شود به مطالب بعدی). در اواسط سده‌ی بیستم وولسكی یك بار دیگر این قضیه را طرح كرد با این تفاوت كه وجود تیرداد را زیر سؤال برد. به هر حال آنچه كه محل اتفاق است اینست كه ارشك‌دوم جانشین پدرش بوده است اما اینكه پدر او ارشك‌یكم بوده است یا تیرداد، هنوز نمی‌توان اظهار نظر قطعی كرد. شاید یك راه آن باشد كه بپذیریم منظور یوستین از ارشك‌یكم در واقع همان تیرداد بوده است و او را فقط با لقب یاد كرده است. اما باید به یاد داشت كه یوستین همواره شاهان اشكانی را با نام شخصی آنها یاد كرده و نه با نام دودمانی و اگر در اینجا منظورش از ارشك‌یكم همان تیرداد بوده باشد، در واقع با یك مورد استثناء روبه‌رو هستیم. برای روشن شدن بیشتر موضوع می‌توانید به منابع زیر رجوع كنید:

بیوار، «تاریخ سیاسی ایران دردوره اشکانیان»، صص 133-131.

----، «تاریخ مشرق ایران»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیر کبیر، 1368، ص282.

دیاکونوف، همان، ص41.

فرای، میراث باستانی ایران، صص292-290.

----، تاریخ باستانی ایران، صص 339-333.

گوتشمیت، آلفرد فن، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا انقراض اشکانیان، ترجمه‌ی کیکاووس جهانداری، تهران، علمی، بی تاریخ، ص 47.

لوکونین، و.، «نهادهای سیاسی، اجتماعی و اداری»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق2، تهران، امیرکبیر، 1377، ص 79.

وولسکی، همان.

Dyakonoff &.. Livshits, Dokumenty iz Nisy Iv. Do n.e. Predvaritelnye itogi raboti, Moscow, 1960.

-----, "Novye nakhodki dokumentov vstaroi Nise", Peredneaziatskii Sbornik II, Moscow, 1966, pp. 135- 57.

Bickerman, E. J., "The Parthian Ostracon no 1760 from Nisa", Bibliotheca Orientalis, XXIII, Leiden, 1966.

Chaumont, M. L., "Les Ostraca de Nisa: nouvelle contribution a l'histoire des Arsacides", Journal Asiatique, Paris, 1968. pp. 11-35.

Koshelenko, G. A., "Genealogiya Pervykh Arshakidov", Istoriya i kultura narodov Srednei Azii (drevnost' i srednie veka), ed. B. G. Gafurov, &. B. A. Litvinsky, Moscow, Nauka, 1976, pp. 31-37.

Wolski, J., "Arsaces II", Eos, XLI(1946).

Assar, G. R. F., "The Proper Name of the 2nd Parthian Ruler", Bulletin of Ancient Iranian History (UCLA), vol. 4, March 2008.

16-   Phraates I

17-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "Moses of Choren &. the Early Parthian Chronology".

18-   دكتر آثار با توجه به سفال نوشته‌ی جدیدی از نسا كه با شماره‌ی L-2 مشخص می‌شود و نوشته‌ی روی آن به صورت «....شاه ارشك پسر نوه ارشك ....» ('ršk MLK' BRY npt 'ršk…) خوانده شده است، شاهی به نام ارشك‌چهارم را جانشین فریبد می‌دانند كه از 170 تا ؟168پ.م بر تخت اشكانی نشسته بوده است و هیچ ذكری از او در منابع كتبی وجود ندارد. ایشان به این ترتیب سالهای شاهی فرهاد‌یكم را ؟168تا 165؟پ.م می‌دانند. البته شاید بتوان این عبارت را به گونه‌ی دیگری تفسیر كرد و آن را مربوط به فرهاد‌یكم دانست. به این ترتیب كه مادرِ فرهاد‌یكم و همسرِ فریبد دخترِ ارشك‌دوم بوده است. اما دکتر آثار یادآور شده‌اند که پارت ها همانند هخامنشیان وراثت حود را از طریق اجداد پدری بیان می‌کرده‌اند و نه اجداد مادری (آثار، یادداشت 13 اوت 2007). نگاه كنید به:

Livshits, Vladimir A., "Three New Ostraca Documents from Old Nisa", Transoxiana: Ērān ud Anērān, Webfestschrift Marshak, 2003.

Assar, G. R. F., "Genealogy &. Coinage of the Early Parthian Rulers, I", Parthica, 6, 2004, pp. 69-93.

-----, "Genealogy &. Coinage of the Early Parthian Rulers, II a revised stemma", Parthica, 7, 2005, pp. 29-63.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.".

19-   دكتر آثار با توجه به متون بابلی و سكه‌های سالهای 127-121 پ.م حضور سه شاه اشكانی را در این زمان مطرح كرده‌اند:

ارشك‌هشتم 127-126پ.م كه سكه‌های گروه 18.1 از دسته بندی سلوود را ضرب كرده است.

ارشك‌نهم 126-122پ.م كه سكه‌های گروه 18.2 و 19 تا 22 را ضرب كرده است.

ارشك‌دهم 122-121پ.م كه سكه‌های گروه 23 را ضرب كرده است. نگاه كنید به:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "Recent Studies in Parthian History: Part II". Sellwood , David, An Introduction to the Coinage of Parthia, London , Pardy &. son , 1980, types 18-23.

20-   Justinus

21-   Epitome

22-   Historiarum Philippicarum

23-   Pompeius Trogus

24-   Justinus, Epitome, Liber XLII, II.

25-   Tigranes II

26-   Strabo, The Geography, Book XI, ch. 14.

بر اساس متون بابلی، تیگران‌دوم در آوریل/مه 96پ.م از بابل به ارمنستان رفت تا جانشین پدرش شود. نگاه كنید به:
Sachs, Abraham J., Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, volume 3 Diaries from 164 B.C. to 61 B.C., ed. by Hermann Hunger, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1996, pp. 422-423, No. 95D.

27-   Plutarch, Lives, Sulla, 5.4.

28-   Argonauts

29-   Orodes

30-   Justinus, Epitome, Liber XLII, II.6 -IV.1.

31-   Justinus, Prologi, Liber XLII.

32-   Plutarch, Lives, Lucullus, 36.6.

گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه‌ی محمد معین، تهران، علمی وفرهنگی، 1375، ص295. گوتشمیت، همان، ص127.

33-   این اسناد عبارتند از روزشمارها و جداول نجومی بابلی و اشارات مندرج در آنها كه در منابع زیر یافت می‌شوند:

Sachs, Abraham J., Late Babylonian Astronomical and Related Texts, Copied by T. G. Pinches &. J. N. Strassmeier, Providence, 1955.

-----, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, volume 3 Diaries from 164 B.C. to 61 B.C., ed.Hermann Hunger, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1996.

Van Der Spek, Robartus J., "Cuneiform Documents On Parthian History: The Rahimesu Archive", Das Partherreich Und Seine Zeugnisse, ed. Josef Wiesehöfer, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1998, pp. 205-258.

Hunger, Hermann, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, Volume 5 Lunar and Planetary Texts, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 2001.

و نیز :

Reisner, G., "Sumerisch-babylonisch Hymnen nach Thontafeln Griechischer Zeit", Mittheilungen aus den Orientalischen Sammlungen, Heft 10, Berlin, Königliche Museen zu Berlin, 1896.

Epping, J., "Astronomisches aus Babylon ober das Wissen der Chaldäer über den gestirnten Himmel", Stimmen aus Maria-Laach, 44, Freiburg, 1889.

Epping, J. &. Strassmeier, J. N., "Neue babylonische Planeten-Tafeln. II. Ueberstzung der Planetentafel Rm 678", Zeitschrift fűr Assyriologie, V, Berlin, 1890, pp. 341-66.

-----, "Neue babylonische Planeten-Tafeln. IV. Bemerkungen zur Planetentafel No. 9, 21- 7-88 aus der Sammlung von Jos. Shemtob, jetzt in Philadelphia, University Museum", Zeitschrift fűr Assyriologie, VI, Berlin, 1891, pp. 217-44.

Strassmeier, J. N., "Arsaciden-Inschriften", Zeitschrift fűr Assyriologie, III, Berlin, 1888, pp. 129-58.

Campbell, R., A Catalogue of the Late Babylonian Tablets in the Bodleian Library, London, 1927.

درباره اهمیت و قرائت های مختلف این اسناد در آثار زیر بحث شده است:

Minns, E. S., "Parchments of the Parthian period from Avroman in Kurdistan", Journal of Hellenic Studies, vol. XXXV, London, 1915, pp. 22-65.

دوبوواز، همان، صص 7- 34.

Simonetta, A. M., "Some Remarks on the Arsacid Coinage of 90-57B.C.", Numismatic Chronicle, 1966, pp. 15-40.

آبکاریانس، مسروپ، «نظری جدید به سکه های اشکانی»، نشریه‌ی انجمن فرهنگ ایران باستان، س12، ش15، 1352.

بیوار، «تاریخ سیاسی ایران دردوره اشکانیان»، صص 146-143.

سلوود، دیوید، «سکه های پارتی»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیرکبیر، 1368، ص388.

فرای، تاریخ باستانی ایران، ص 347.

Haruta, Seiro, "A Primary Source for the History of the Arshakid Parthia: Astronomical Diaries from 164 B.C. to 61 B.C.".

Assar, G. R. F., "Recent Studies in Parthian History: Part I", The Celator, vol. 14, no. 12, Dec. 2000, pp. 6-22.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 87-158.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", Parthica, 8, 2006, pp. 55-104.

34-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.".

35-   Gotarzes

36-   عبارت بابلی "Šá AD DỪKTA" ممكن است ترانویسی عبارت ایرانی شاهدخت باشد. در این صورت آشی‌آباتره باید دختر یكی از شاهان این دوره بوده باشد. (نگاه كنید به:Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C." )

37-   قرائت قدیمی Ashiabatum (دوبوواز، همان و آبكاریانس، همان) و قرائت جدید Ashiabatara (Assar, "Recent Studies in ParthianHistory: Part I".).

38-   دوبوواز، همان، صص 35- 34. آبکاریانس، همان، ص 27. عبداللهی، همان، ص 163.

Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

39-   Sachs, Abraham J., Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, volume 3 Diaries from 164 B.C. to 61 B.C., ed. Hermann Hunger, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1996, pp. 436-37, no. 90. Haruta, ibid.

دكتر آثار تاریخ دقیق درگذشت مهرداد‌دوم را اوت/سپتامبر 91پ.م می‌داند. نگاه كنید به:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

40-   این سفال نوشته و دو سفال نوشته‌ی دیگر به شماره‌های 366 و 307 را كه در صفحات آینده ذكر خواهد شد می‌توانید در آثار زیر ببینید:

Dyakonoff, &. Livshits, Dokumenty iz Nisy Iv. Do n.e. Predvaritelnye itogi raboti, pp. 20-21, 113. &. "Novye nakhodki dokumentov vstaroi Nise", p. 143, no. 28, tables IX-IXa, X-Xa.

41-   [ŠNT] ICXXXXXIIIIIII 'ršk MLK' BRY[BRY Z]Y (pry)ptk BRY 'HY BRY ZY (?) 'ršk

با توجه به ابهاماتی که در قرائت این سفال نوشته وجود دارد، علائم پیش از نام فریبد به جای Z]Y، ممکن است npt باشد و اگر این قرائت درست باشد، آن وقت این شاه باید پسرِ پسرِ نوه‌ی فریبد بوده باشد (آثار ، یادداشت 26 اوت 2006).

42-   Dyakonoff &. Livshits, Dokumenty iz Nisy Iv. Do n.e. Predvaritelnye itogi raboti, p. 113. Chaumont, ibid, p. 15. Bickerman, ibid.

لوکونین، همان، ص 79. بیوار، همان، ص 132. عبداللهی، همان، صص 4- 161.

از این عبارت به وضوح معلوم است كه در آغاز سده‌ی یكم پیش از میلاد، فریبد را پسرِ برادرزاده‌ی ارشك می‌دانستند و به این ترتیب وجود یك برادر و برادرزاده برای ارشك ثابت می‌شود. به نظر من برای اینكه نام این برادر ارشك را به پیروی از روایت آریان، تیرداد بدانیم اشكالی وجود ندارد. گرچه برخی از صاحب نظران این را نمی‌پذیرند. لازم به ذكر است كه نوشته‌ی سفال L-2 ممكن است با این تبارشناسی متفاوت باشد و به صورت زیر خوانده شده است: «....شاه ارشك پسرِ نوه‌ی ارشك....» ('ršk MLK' BRY npt 'ršk…). با این حال به دلیل آنكه هیچ تاریخی بر روی آن ذكر نشده، شاید نتوان آن را به طور قطع، با زمان خاصی مرتبط كرد. به علاوه باید توجه داشت كه تمام شاهان اشكانی خود را ارشك می‌نامیدند. اما نام فریبد در خاندان اشكانی منحصر به فرد است. بنابراین ارزش سفال نوشته 1760 و نیز 366 و 307 كه در قسمتهای بعد از آنها صحبت خواهیم كرد، به جای خود باقی است. نگاه كنید به:

Livshits, "Three New Ostraca Documents from Old Nisa", &. Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.".

43-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I".

البته دکتر آثار در حال حاضر دو نظریه‌ی دیگر را مطرح کرده‌اند که بر اساس یکی از انها مهرداد‌دوم نیز پسرِ فریبد بوده است. نگاه کنید به:

Assar, G.R.F., "Genealogy &. Coinage of the Early Parthian Rulers, II a revised stemma", Parthica, 7, 2005, pp. 29-63.

-----, "The Genealogy of the Parthian King Sinatruces (93/2-69/8 B.C.)", The Journal of the Classical &. Medieval Numismatic Society, ser. 2, vol. 6, no. 2, June 2005.

-----, "Moses of Choren &. The Early Parthian Chronology", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 61-86.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 87-158.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", Parthica, 8, 2006, pp. 55-104.

بر اساس نظریه‌ی دوم ممکن است مهرداد‌دوم نوه‌ی اردوان‌یکم یعنی پسرِ نوه‌ی فریبد بوده باشد (آثار ، یادداشت 26 اوت 2006) که این نظریه مبتنی بر قرائت دیگری از سفال نوشته‌ی نسا است (به زیر نویس قرائت سفال نوشته‌ی نسا رجوع کنید). اما این نظریات جدید هنوز نیاز به بررسی و بحث بیشتر دارد.

44-   Artashes I

دست كم نام چهار تن از شاهان ارمنستان آرتاشس بوده است. این نام به یونانی Αρταξιας (Diodorus Siculus, Historical Library, Book XXXI.17, &. Polybius, The Histories, Book XXV, 2.12, &. Strabo, The Geography, Book XI, 528, XXIV, 742, &. Appian, Syrian Wars, 45 &. 66.) یا Αρταξας (Plutarch, Lives, Lucullus, 31.3.) نوشته شده كه آرتاشس فرم ارمنی آن، مشتق شده از Artaxšaça پارسی باستان (به یونانی Αρταξερξες) و آن هم مشتق از فرم *ŗta-xšaθra ایرانی باستان بوده است. (آیوازیان-ترزیان، ماریا، ریشه یابی نامهای خاص ارمنی برگرفته از زبانهای ایرانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1381، ص 20. برای تبدیل ŗ ایرانی باستان به ar پارسی باستان نگاه كنید به بارتلمه، كریستین، تاریخچه‌ی واجهای ایرانی، ترجمه‌ی واهه دومانیان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384، ص 63. برای تبدیل θr ایرانی باستان و اوستایی به ç پارسی باستان نگاه كنید به: دیاكونوف، ایگور میخایلوویچ، تاریخ ماد، ترجمه‌ی كریم كشاورز، تهران، علمی و فرهنگی، 1371، ص 65). این نام در فارسی امروزی اردشیر خوانده می‌شود.

45-   Chamich, F. Michael, History of Armenia, Tr. Johannes Avdall, 2 vol., Calcutta, 1827, p. 55.

46-   Artavasdes I

47-   Chamich, History of Armenia, p. 55.

48-   قطعه‌ای از روایت یوستین در کتاب چهل و دوم اثر پمپه تروگ اشاره به نبرد مهرداد‌دوم شاه اشکانی با ارتوادیست (Arthoadistus یا Ortoadistus) شاه ارمنستان دارد (Epitome, Liber XLII,II). پیشنهاد شده که احتمالاً یوستین در نقل خلاصه‌ی روایت دچار اشتباه شده و این نبرد در زمان مهرداد‌یکم واقع شده است و ارتوادیست در واقع همان اردواز‌یکم پسر آرتاشس‌یکم بوده است.

49-   Vagharsh

50-   Vagharshak

51-   Valarsaces

52-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, chs. 1-3.

53-   بیوار با توجه به نوشته‌ی روی مجسمه‌ی هراكلس در بیستون این واقعه را اندكی پس از ژوئن 148 پ.م می‌داند (بیوار، همان، ص 135). در روایات ارمنی گفته شده كه در سال سیزدهم حكومت وال‌ارشك، برادرش ارشك درگذشت (Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 68.). اگر این واقعه در سال 132پ.م بوده باشد، بنابراین سال فتح ماد 144پ.م بوده است.

54-   Bacasis, Vagasis

55-   Justinus, ibid, Liber XLI, VI, 7.

56-   Justi, ibid, p. 346. Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part II", The Celator, vol. 15, no. 1, Jan. 2001, pp. 17-27 &.41.

57-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 3, &. Book 1, ch. 8.

كه روایت را از ماراپاس كاتینا (Mar-Apas Katina) نقل می‌كند. همچنین Book 2, ch. 28 به نقل از لروبنای ادسی (Leroubna of Edessa) و Book 2, ch. 77 به نقل از فیرمیلیانوس قیصریه ای (Firmilianus of Caesarea). همچنین می‌توانید نگاه كنید به: پیگولوسکایا، ن.، شهرهای ایران در دوره‌ی پارتیان و ساسانیان، ترجمه‌ی عنایت الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی، 1372، ص 8- 77.

58-   Vologases.

این نظر، پیش از این هم بیان شده است. نگاه كنید به: Justi, ibid, p. 346.

59-   Bagaasha , Bagayash

60-   Sachs, Astronomical Diaries …, 1996, pp. 216-217, no. 132B. Haruta, ibid.

دكتر آثار قبلاً پیشنهاد كرده بود كه شاهی كه پس از كشته شدن فرهاد‌دوم سكه‌های گروه 18.1 را ضرب كرد (یعنی ارشك‌هشتم كه بنابر طرح دكتر آثار از 127 تا 126پ.م پادشاهی كرد) همین باگاشا (بلاش) بوده است (Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part II".). اگر چنین باشد، باید شاه دیگری با نام بلاش‌یكم به فهرست شاهان اشكانی افزود. اما ظاهراً حكومت او بسیار كوتاه بوده است و اندکی بعد، برادرِ دیگرِ مهرداد‌یکم (؟165-132) به نام اردوان‌یكم بر تخت اشکانیان جلوس کرده است. در حال حاضر دكتر آثار عقیده دارند كه ارشك‌هشتم (127-126پ.م) همان اردوان پسر فریبد و برادر مهرداد‌یكم بوده است و ارشک‌نهم (126-122پ.م) برادر کوچکتر اردوان‌یکم بوده است (آثار، یادداشت 26 اوت 2006).

61-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 8.

62-   یعنی 148تا 7/126پ.م یا 144 تا 3/122پ.م كه در حالت اول می‌توان او را همان ارشك‌هشتم (127-126پ.م) و در حالت دوم همان ارشك‌نهم (126-122پ.م) فرض كرد. نگاه كنید به:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "Recent Studies in Parthian History: Part II". Sellwood, An Introduction to the Coinage of Parthia, London, Pardy &. son, 1980, types 18-23.

63-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 9.

64-   Moses Khorenatsi, History, Book 1, ch.11, 2, ch.7. Anonymous (Sebeos?), The Primary History of Armenia, ch. 2. 6.

كه روایت را از ماراپاس كاتینا نقل می‌كنند. همچنین می‌توانید نگاه كنید به: پیرنیا، ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، 1370، صص 2271 و 7- 2585. مهرین، عباس، ایران نامه، تهران، فاروس- بانک ملی- آسیا، 42- 1321، صص 8- 346. مهرین، تاریخ ارمنستان، تهران، عطائی، 1356، صص5- 44.

65-   بر اساس تاریخ‌گذاری تومانوف. نگاه کنید به:

Toumanoff, C., Studies in Christian Caucasian History, Georgetown, 1963.

-----, "Chronology of the Early Kings of Iberia", Traditio, vol. 25, 1969, pp. 1-33.

-----, Tables in The Cambridge Medieval History, vol. IV, Cambridge, 1966.

66-   Varbak

نگاه كنید به:

The Georgian Chronicle, Tr. Robert Bedrosian, New York, 1991, Ch. 4, 2.

67-   Arbak

نگاه كنید به فهرست Mxithar Ayrwanik در:

Brosset, M., "Histoire chronologique par Mkhithar d'Airivank, XIIIe s.", Memoires de l'Academie imperiale des sciences de St. Petersbourg, VIIe serie, Tome XIII, n. 5, 1869.

68-   Brosset, M., Histoire de la Georgie, 5 vols., St. Petersburg, 1849-58, vol. 1, pp. 46-48.

69-   این شاه را برخی همان ارتوادیست (Arthoadistus یا Ortoadistus) مذكور در اثر یوستین (Epitome, Liber XLII,II) دانسته‌اند.

70-   Iberia

71-   بر طبق روایت، همسر این ارشك (ارباك) دخترِ میروان‌یكم (Mruan, Mirvan) شاه سابق ایبری و نیز خواهرِ پرنجم (P'arnajom, P'aranjum) شاه ایبری در زمان فتح آنجا به وسیله‌ی وارباك بوده است (The Georgian Chronicle, Ch. 4.1. Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, p.46.).

72-   Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, p. 48.

عبارات سالنامه در این قسمت مبهم است و به نظر می‌رسد شباهت نام این پدر و پسر باعث این مشکل شده باشد.

73-   The Georgian Chronicle, Ch. 4, 3.

74-   Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, p.48.

75-   Artag, Artog

این نام به عنوان شاه ایبری كه در حدود 65پ.م. از پومپه سردار رومی شكست خورد، به صورت‌های زیر در منابع ذكر شده است: Αρτωκης (Appian, The Mithridatic Wars, 103 &. 117. Cassius Dio, Roman History, XXXVII, 1.2 &. 2.1)، Arthoces (Lucius Annaeus Florus, Epitome of Roman History, III, &. V, 66, 27)، Artaces (Eutropius, Historiae Romanae Breviarium, liber VI, 14)، Artoces (Sextus Rufus, Contents of Livy's History of Rome, ch.15)، Atrax (Festus, "Breviarium Rerum Gestarum Populi Romani", 16.3.) و Artak (در فهرست Mxithar Ayrwanik) همچنین نگاه كنید به:

Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History, &. "Chronology of the Early Kings of Iberia", &. tables in The Cambridge Medieval History, vol. IV.

76-   Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, p.49.

77-   Bartom

این نام در فهرست Mxithar Ayrwanik به صورت Barton آمده است. همچنین به صورت Barthon نیز ذكر شده است (نگاه كنید به: Justi, ibid, p.65). او را همان Φαρναβαζος شاه ایبری در حدود 36پ.م دانسته‌اند كه از كانیدیوس كراسوس شكست خورد. نگاه كنید به:

Cassius Dio, Roman History, XLIX, 24.1.

78-   The Georgian Chronicle, Ch. 4, 2-4. Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, pp. 46-48.

79-   Ardashir, Artaxerxes, Artakhshathra, Artakhshassa

80-   Vardanes

81-   درباره صحت این حدس باید زبان‌شناسان آشنا به گرجی و ارمنی و پهلوی اشكانی نظر بدهند. ولی دست كم شباهت نام بارتوم با وردان بسیار بیشتر است تا با فرنواز. برخی نمونه‌های دیگر نیز وجود دارد كه درخور پژوهش هستند. به عنوان مثال می‌توان به نامهای مهربوزان (میثروبوزانس)، فرنواز، داریوش، كاووس، هرمزد، وراز پاكور، بلاش و خسرو اشاره كرد كه به ترتیب احتمالاً به شكل Mirvan، P'arnajom، Derok، Kayos، Armazel، Aspagur، Vache و Rew در‌آمده‌اند. نام آرتاشس شاه ارمنستان در كتاب Chamich, F. Michael, "History of Armenia" همه جا به صورت ارتاك آمده و این نشان می‌دهد كه ارمنیان خودشان نیز این شباهت را دیده و پذیرفته بوده‌اند.

82-   گو اینكه ممكن است روایت گاهنمای گرجی خود از روایت ارمنی رونوشت برداری شده باشد. چراكه اصل گرجی گاهنما در دست نیست و ما از طریق ترجمه‌ی ارمنی آن كه در حدود سده‌ی سیزدهم میلادی ترجمه و گردآوری شده است، با آن آشنا هستیم و از میزان دخل و تصرف مترجم ارمنی (كه شواهدی از آن وجود دارد) بی‌خبریم.

83-   The Georgian Chronicle, Ch. 4, 2.

84-   البته در روایت موسی خورنی كارهای متعددی به تیگران‌دوم نسبت داده شده كه همان‌گونه كه بعداً خواهیم گفت، بسیاری از آنها مربوط به تیگران كوچك پسر او است. حتی اگر فرض كنیم كه ارشك مذكور همان تیگران بوده است و ارتاگ هم پسر او، از سال 65پ.م كه نخستین بار در منابع كتبی نام ارتاگ ذكر شده و چه بسا آغاز حكومت او چندین سال قبل از آن بوده باشد؛ تا سال 55پ.م كه سال مرگ تیگران‌دوم است، دست كم ده سال گذشته بود. حال آنكه وقایع نامه‌ی گرجی فاصله‌ی فتح ایبری تا مرگ وارباك را بسیار كمتر از این ذكر می‌كند.

85-   Hayk

86-   The Georgian Chronicle, Ch.1, 2-3.

87-   Gutium

دکتر آثار در یادداشتی به نگارنده یادآورشده‌اند که لفظ گوتیوم در متون بابلی در این زمان به مناطق ماد اطلاق نمی‌شده است و به معنی باختر و مناطق شمال شرقی ایران بوده است (آثار ، یادداشت 13 اوت 2007).

88-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 326-27, no. 118A.

89-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 312-13, no. 119C.

90-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 346-47, no. 110.

91-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 346-347, no. 110.

92-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 11. Chamich, History of Armenia, pp. 65-66.

93-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 68.

94-   به این ترتیب می‌توان فرض كرد كه او در واقع همان ارشك‌نهم (126-122پ.م) پیشنهاد شده به وسیله‌ی دكتر آثار بوده است.

95-   به این ترتیب با توجه به روایت گرجی سالهای حكومت میروان‌یكم پنجاه سال یعنی از 190 تا 141 و پادشاهی پرنجم نوزده سال یعنی از 141 تا 123پ.م بوده است (Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, pp. 45-47.). با توجه به اینكه بر طبق این روایت دخترِ میروان‌یكم همسرِ ارشك پسر وال‌ارشك بوده است كه ازدواج او در زمان حیات پدرش میروان انجام گرفته است و نیز این احتمال كه استقلال ایبری همانند ارمنستان، باید پس از شكست آنتیوخ‌سوم سلوكی از رومیان در 189پ.م واقع شده باشد، این اعداد در مجموع پذیرفتنی است. ضمن اینكه باید در نظر گرفت كه عدد پنجاه سال یك رقم تقریبی است.

96-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 360-361, no. 108B.

97-   نگاه كنید به :

Dyakonoff, &. Livshits, Texts in Corpus Inscriptionum Iranicarum, Part II: Inscriptions of the Seleucid &. Parthian Periods &. of Eastern Iran &. Central Asia, ed. MacKenzie, Vol. 2, Parthian, London, 1977, pp. 1-80, 1998, pp. 81-160, &. 2003, pp. 161-215.

98-   یادمان این تاكستان به اردشیر‌دوم هخامنشی نیز نسبت داده شده است. نگاه كنید به:

Assar, "Moses of Choren &. The Early Parthian Chronology", pp. 75-77.

تاریخ شروع ذكر نام این تاكستان در اسناد نسا اندكی پس از تاریخی است كه برای مرگ اردشیر شاه ماد محاسبه کردیم. اما این نکته، احتمال وجود نام این تاکستان در زمانهای پیشتر را رد نمی‌کند. به هر حال با در نظرگرفتن موارد بالا من ترجیح می‌دهم تا زمانی که شواهد دیگری به دست آید، یادمان این تاکستان را به اردشیر شاه اشکانی ماد نسبت دهم.

99-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 11.

100-   گرچه احتمال وجود شاهی به نام اردواز‌(دوم) (ارتوادیست) که بنابر قول یوستین با مهرداد‌دوم نبرد کرد، در زمانی بین آرتاشس‌(دوم) و تیگران‌یکم باید در نظر گرفته شود.

101-   اصل عبارت این است:

….Successores deinde eius Artabanus et Tigranes cognomine Deus, a quo subacta est Media et Mesopotamia….

كه در دیباچه‌ی كتاب 41 پومپه تروگ پس از ذكر اسم ارشك آمده است و گوتشمیت جای صحیح آن را در دیباچه‌ی كتاب 42 دانسته است. بنا بر قول ژوزف وولسکی همین عبارت باعث آن بوده است که نام دومین شاه اشکانی (و به قول گوتشمیت سومین شاه اشکانی) را به اشتباه اردوان بدانند و این مسأله-ای است که هم گوتشمیت و هم وولسکی با آن مخالفند و نام این شاه را ارشک‌دوم می‌دانند.

102-   گوتشمیت، همان، ص 126. دیاکونوف، اشكانیان، ص 133. بیوار، همان، ص 144. بیانی، ملکزاده، تاریخ سکه، تهران، دانشگاه تهران، 1370، ج 2، ص 6.

103-   وولسکی، همان، ص 76.

104-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "Moses of Choren &. The Early Parthian Chronology".

105-   شاید بتوان یك اردوان را در فهرست شاهان ارمنستان گنجاند (نگاه كنید به: The Georgian Chronicle, Ch. 5) كه تازه او را هم با توجه به زمان وقایع كه در حدود سده‌ی یكم میلادی است، باید از خاندان اشكانی شمرد.

106-   پمپه تروگ در اواخر كتاب چهل و یكم، وقایع فتح ارمنستان و حكومتِ بلاش در آن جا را ذكر كرده است و احتمالاً پس از آن سرگذشت جانشینان بلاش را نوشته بوده است كه یوستین آنها را حذف كرده ولی در دیباچه به آن اشاره شده است.

107-   Brosset, Histoire de la Georgie, vol. 1, pp. 49-51.

108-   حتی می‌توان این احتمال را مطرح كرد كه نام بارتوم صورت گرجی نام اردوان بوده باشد.

109-   بحث درباره‌ی شاهان ایبری نیاز به مقاله‌ای جداگانه دارد كه انشاء الله در فرصتی دیگر آن را پی می‌گیریم.

110-   همان طور كه پیشتر گفته شد وجود این شخص به عنوان اردوان‌دوم یكصد سال پیش از طرف گوتشمیت مطرح شد و تا چندی نیز مورد پذیرش پژوهشگران بود‌. همچنین گوتشمیت وجود شخصی به نام اردوان را به عنوان سومین (یا به تعبیر وولسكی دومین) شاه اشكانی رد كرد و نام او را بسیار پیشتر از طرح نظریه وولسكی، همان ارشك دانست. ولی با قرار دادن اردوان دیگری به عنوان جانشین مهرداد‌دوم (121-91) در فهرست شاهان اشكانی (گوتشمیت، همان، ص 126) تعداد شاهان با نام اردوان در این سلسله را همان پنج نفر شمرد. از سوی دیگر اگر اردوان برادر مهرداد‌دوم را كه در متنی مربوط به سال 119پ.م به كشته شدن او در نبرد با شاه ماد اشاره شده، همان ارشك‌دهم (122-121پ.م) مذكور در مقاله دكتر آثار بدانیم كه سكه های گروه 23 را ضرب كرده است؛ این اردوان جانشین احتمالی اردشیر شاه ماد را باید اردوان سوم بنامیم (رجوع شود به مطالب پیش گفته).

111-   Βασιλεως Βασιλεων Αρσακου Ευεργετου Δικαιου Επιφανους Φιλελληνος

112-   Siake

113-   Aryazate

114-   Automa

115-   Azate

116-   Minns, ibid.

Nyberg, H. S., "The Pahlavi Documents from Avroman", Le Monde Oriental, XVII, Uppsala, 1923.

شاپور شهبازی، علیرضا، «افسانه‌ی ازدواج با محارم در ایران باستان»، مجله‌ی باستانشناسی و تاریخ، س15، ش29 و30، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1380، ص19.

117-   Sellwood, An Introduction to the Coinage of Parthia, London, Pardy &. son, 1980, no. 29.

سلوود، دیوید، «سکه‌های پارتی»، تاریخ ایران کمبریج، ص388. ویزهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1377، ص157.

118-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.".

119-   Sellwood, An Introduction to the Coinage of Parthia.

120-   به جدول 1 و 2 و 3 نگاه كنید.

121-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", &. "Recent Studies in Parthian History: Part I".

122-   Sellwood, ibid.

123-   Shore, Fred B., Parthian Coins &. History- Ten Dragons against Rome, Quarryville, PA, Classical Numismatic Group, 1993.

124-   Sear, David, Greek Coins and Their Values: Asia Minor, Africa, and the Hellenistic empires, London, B. A. Seaby Ltd., 1979, vol. 2.

-----, Greek Imperial Coins and Their Values, the Local Coinages of the Roman Empire, London, B. A. Seaby Ltd., 1982.

125-   Mitchiner, Michael, Oriental Coins and Their Values: The Ancient and Classical World, 600 B.C. - A.D. 650, London, Hawkins Publications, 1978.

126-   بیوار، «تاریخ سیاسی ایران دردوره‌ی اشکانیان».

127-   Le Rider, Georges, "Suse sous les Séleucides et les Parthes: les trouvailles monétaires et l'histoire de la ville", Mémoires de la Mission archéologique en Iran, 38, Paris, 1965.

128-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", &. "Recent Studies in Parthian History: Part I".

129-   Sellwood, ibid.

130-   Petrowicz, Alexander Ritter von, Arsaciden-Münzen. Sammlung Petrowicz - Katalog mit 25 lichtdruktafeln, Vienna, Petrowicz, 1904.

131-   Wroth, Warwick, "Catalogue of the Coins of Parthia", A Catalogue Of Greek Coins in the British Museum, vol. 23, Bologna, Arnaldo Forni, 1964, Reprint of the 1903 British Museum edition.

132-   گوتشمیت، همان.

133-   Gardner, Percy &. Malter, Joel L., The coinage of Parthia by Percy Gardner. Introduction and supplementary catalog of a recent hoard by Joel L. Malter, San Diego, CA, Malter-Westerfield Pub. Co., 1968, Reprint of Gardner, The Parthian coinage, 1877 edition, plus Malter's 1968 work.

134-   این جدول با استفاده از منابع زیر تهیه شده است: سلوود، «سکه‌های پارتی» و نیز:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", &. "Recent Studies in Parthian History: Part I". Sellwood, An Introduction to the Coinage of Parthia, &. "The Parthian Coins of Gotarzes I, Orodes I &. Sinatruces" &. "The Drachms of the Parthian Dark Age". Wroth, Catalogue of the Coins of Parthia.

135-   تمام تصاویر برگرفته از سایت http://www.parthia.com می‌باشد.

136-   Βασιλεως Βασιλεων Μεγαλου Αρσακου Επιφανους

137-   Wroth, ibid, pp. 34 -7. Sellwood, ibid, types 28.1 to 28.8.

138-   Le Rider, ibid. Sellwood, ibid. Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

سلوود، «سکه‌های پارتی»، ص 386.

139-   Wroth, ibid. Sellwood, ibid, types 28.1 to 28.8.

سلوود، همان، صص 8- 386 و 422.

140-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Επιφανους Φιλελληνος Ευεργετος

141-   به جدول شماره 3 مراجعه كنید.

142-   پس از دقت به علامت روی تاجهای پادشاهان، با پنج نوع تاج برخورد می‌كنیم:

  1. نقش گل هشت پر كه در سكه‌های 28 و 32 دیده می‌شود.
  2. نقش شاخ گاو كه درسكه‌های 33 و 37 و 39 دیده می‌شود.
  3. نقش گل شش پر كه در سكه‌های 29 و 31 دیده می‌شود.
  4. نقش گل زنبق كه درسكه‌های 34 دیده می‌شود.
  5. سربند كه در سكه‌های 30 و 35 و 36 و 38 دیده می‌شود.

143-   Sellwood, ibid, types 24.3 &. 24.4.

144-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I". Sellwood, ibid, type 32.1

سلوود، همان، ص 389.

145-   Βασιλεως Βασιλεων Αρσακου Δικαιου Ευεργετου Φιλελληνος

146-   Wroth, ibid, p. 35. Sellwood, ibid, type 29.

سلوود، همان، صص 388 و 422.

147-   Minns, "Parchments of the Parthian period from Avroman in Kurdistan".

148-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

149-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I".

150-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Θεοπατορος Νικατορος

151-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I". Wroth, ibid, pp. 51 -4. Sellwood, ibid, types 33.1 to 33.14.

سلوود، همان، صص 388 و 422.

152-   Sellwood, ibid, types 33.15 to 33.19.

153-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

154-   البته باید در نظر داشت كه لقب "شاهنشاه بزرگ" برای مهرداد‌دوم خود به اندازه‌ی كافی شاخص بوده است و احتمالاً نیازی به اضافه كردن مشخصه‌ی دیگری در كنار نام وی نبوده است (آثار، یادداشت 13 اوت 2007).

155-   البته این فرضیه با در نظر گرفتن احتمال آغاز سلطنت اردوان در سال 8/97پ.م در ماد، تضعیف می‌شود. چرا كه شاهان باستانی همواره چنین سالهایی را در زمره‌ی زمان سلطنت خود شمارش می‌كردند. مثلاً در دوره هخامنشیان كمبوجیه سالهایی را كه در بابل به نیابت از پدرش پادشاه بود در شمار سالهای سلطنت خود محسوب می‌كرد (كتزیاس سالهای حكومت كمبوجیه را هجده سال ذكر می‌كند كه باید سالهای 539 تا 522پ.م باشد. این مسأله درباره داریوش‌دوم نیز احتمالاً صادق است). سلوك‌یكم نیز آغاز سلطنت خود را از سال 312پ.م می‌دانست. در حالی‌كه اختیار لقب شاه و آغاز سلطنت وی از حدود سال 306پ.م بوده است. همچنین كواد‌یكم شاه ساسانی نیز بر روی سكه‌هایش سالهای تبعید خود را در جمله‌ی سالهای پادشاهیش محسوب می‌كرد. خسرو پرویز نیز چنین كرده و رقیب او گستهم نیز با آنكه یكی دو سال بعداز مرگ هرمزد‌چهارم مدعی پادشاهی شد، سالهای پادشاهی خود را از زمان مرگ هرمزد‌چهارم به بعد حساب می‌كرده است. همین مسأله شاید درباره‌ی ارشك‌یكم صادق باشد. اما باید در نظر گرفت كه در كنار سال مندرج بر روی سفال نوشته‌ی نسا شمارش سالهای سلطنت پادشاه مذكور نیامده است تا بتوان با قطعیت این موضوع را بررسی كرد.

156-   Sellwood, ibid, type 33.

بیوار، همان، ص 146.

157-   سلوود، همان، ص 384.

158-   به جدول شماره‌ی 3 مراجعه كنید.

159-   این مسأله با وجود سكه‌های دارای قالبهای زیر و روی متفاوت (mule) از نوع 33/31 و 33/30 تأیید شده است. نگاه كنید به:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

160-   Appian, The Mithridatic Wars, 15.

161-   یعنی اردوان پسر باگاشا (بلاش یكم؟)

162-   عبارت مندرج بر روی یك كتیبه به تاریخ 90پ.م. ابتدا به صورت «شاه ارشك كه شاه گودرز و ملكه‌اش آشی‌آباتوم او را بیرون راندند» خوانده شده بود و تصور می‌شد كه به جنگ گودرز‌یكم با مهرداد‌دوم اشاره دارد. نگاه كنید به:

Reisner, G., Sumerisch-babylonisch Hymnen …, ix, no. 51, (VATh 265+1728 + two Fragments).

و نیز عبداللهی، همان، ص 163. دوبوواز، همان، صص 6- 34. دیاکونوف، همان، ص 60. بیوار، همان، ص 143. بعدها در این قرائت تجدید نظر شد و آن را به صورت «شاه ارشك كه شاه گودرز و ملكه‌اش آشی‌آباتوم را بیرون راند» خوانده شد (آبکاریانس، همان، ص 27. سلوود، همان، ص 388) و نتیجه گرفتند كه گودرز تا 90پ.م در بابل سلطنت كرده و سپس شاه جدیدی جای او را گرفته است. اكنون معلوم شده كه عبارت مذكور را باید «شاه ارشك كه همان شاه گودرز است و ملكه‌اش آشی‌آباتره» خواند. (Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.") بنابر این گودرز‌یكم از 91 تا 87پ.م به طور مداوم بر بابل حاكم بوده است.

163-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

164-   به جدول شماره‌ی 3 مراجعه كنید.

165-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Αυτοκρατορος Φιλοπατοροσ Επιφανους Φιλελληνος

166-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I". Wroth, ibid, pp. 42 -4. Sellwood, ibid, types 31.1 to 31.24.

سلوود، همان، صص 9- 388 و 422. بیوار، همان، ص 146.

167-   Sellwood, ibid, types 31.16 to 31.24.

168-   به جدول شماره‌ی 3 مراجعه كنید.

169-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

خواهیم دید كه سكه‌های گروه 30 بر اساس طرح توالی سكه‌های شوش در سالهای 75 تا 66پ.م در آنجا ضرب می‌شده است.

170-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 458-59, no. 86A.

171-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

172-   آثار، یادداشت 18 اوت 2006.

173-   Demetrius III

174-   Josephus Flavius, Antiquities of the Jews, Book XIII, Ch. 14, 3.

175-   Newell, E. T., "Late Seleucid Mints in Ake-Ptolemais &. Damascus", Numismatic Notes and Monographs, No. 84, New York, 1939, p. 82, No. 130.

176-   گوتشمیت، همان، صص 6- 124. دیاکونوف، همان، ص 59. بیوار، همان، ص 143.

177-   Haruta, ibid.

178-   Pompeius

179-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXVI, 14.2.

گوتشمیت، همان، ص 149. باید توجه داشت كه برخلاف تلقی عمومی از این عبارت، به هیچ وجه نامی از آتروپاتن به عنوان قلمرو شاهی مهرداد مادی ذكر نشده است و او را فقط «شاه ماد» گفته‌اند و نه آتروپاتن. در واقع آتروپاتن در این زمان باید تحت حكومت خاندان آذربدیان بوده باشد كه ذكر شاهان آن در پایان سده‌ی یكم پیش از میلاد مكرر آمده است و به علاوه استرابو از ادامه‌ی حكومت آذربدیان تا اوایل سده‌ی یكم میلادی یاد می‌كند و می‌گوید كه آنان با شاهان ارمنستان و سوریه و پارت وصلت كرده بودند (Strabo, The Geography, Book XI, 13.1).

180-   البته اختلافاتی نیز بین این تصاویر وجود دارد.

181-   یادآوری می‌كنم این مهرداد را نباید با مهرداد‌چهارم (؟65-54پ.م) پسر فرهاد‌سوم (70-57پ.م) و برادر ارد‌دوم (57-38پ.م) اشتباه گرفت كه تاكنون همه-ی منابع او را مهرداد‌سوم می‌نامیده‌اند و در این مقاله از این پس او را مهرداد‌چهارم خواهیم خواند.

182-   تغییر لقب این شاه فرضی از "شاهنشاه" در سكه‌های گروه 29 و چرم نوشته‌ی اورامان به "شاه بزرگ" در سكه‌های گروه 31 و اسناد بابلی به سادگی توجیه پذیر نیست و همان‌گونه كه گفته شد این مسأله درباره‌ی انتساب سكه‌های گروه 32 و 29 به یك پادشاه نیز وجود دارد. دكتر آثار به نگارنده یادآوری كرده‌اند (یادداشت 13 اوت 2007) كه ضرب سكه‌های گروه 29 و 31 نمی‌تواند تا سال 67پ.م ادامه یافته باشد. چرا كه این سكه‌ها فاقد علایم ویژه (monogram) هستند. حال‌آنكه سكه‌های گروه‌های 35 و 36 و 38 و 39 (كه مربوط به زمان فرهاد سوم هستند)، همگی دارای این علایم می‌باشند. در صحت این گفتار تردیدی نیست. اما قابل توجه است كه در طرح پیشنهادی من، ضرب سكه‌های گروه 31 حد‌اكثر دو سه سال با سكه‌های دوران فرهاد‌سوم همزمانی دارد و اتفاقاً این همزمانی برای سكه‌های گروه 30 نیز صدق می‌كند كه آنها نیز فاقد علایم ویژه مذكورند و همپوشانی زمانی بین آنها و سكه‌های فرهاد‌سوم قطعاً وجود دارد. (به مطالب بعدی نگاه كنید).

183-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 14.

184-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 16.

185-   Gabinius

186-   Laodice

187-   Justi, ibid, p. 211.

بر طبق نوشته یوستین، مهردادششم مادر خود را از نژاد سلوكی می‌دانست. (Epitome, Liber XXXVIII, VII)

188-   Cleopatra

189-   Colchis

190-   Appian, Mithr., 64.

191-   Sophene

192-   البته چون به نوشته‌ی پلوتارخ، تیگران كوچك اسیر پمپه شده بود و دست كم تا سال 56پ.م در روم می‌زیسته است (نگاه كنید به:Plutarch, Lives, Pompey, 45.4, 48.6.)، این واقعه، یعنی آزاد شدن مهرداد پسر مهرداد‌سوم شاه اشكانی ماد از اسارت رومیان، ممكن است مربوط به بعد از سال 56پ.م باشد.

193-   Chamich, History of Armenia, p. 85.

194-   اگر این اشاره را مربوط به تیگران‌دوم فرض كنیم، باید سال 96پ.م را سال نوزدهم سلطنت مهرداد‌دوم اشكانی بدانیم كه درست نیست. همچنین این اشاره به تیگران‌یكم نیز مربوط نیست. بنابراین فقط می‌تواند به تیگران كوچك مرتبط باشد.

195-   Arshez

196-   Moses Khorenatsi, History, Book 2, ch. 19 &. 24.

197-   در واقع اولین بار كه نام تیگران كوچك در كنار پدرش یاد می‌شود در حدود سال 70/69پ.م است و ظاهراً او بعدها سالهای حكومت خود را از این تاریخ محاسبه كرده است و این گاهشماری شاید در اسناد محلی (مثلاً در كتابخانه ادسا) تا زمان موسی خورنی باقی بوده و او در كتابش از این اسناد استفاده كرده است.

198-   بار دیگر یادآوری می‌كنم منظور از مهرداد‌سوم همان مهرداد شاه ماد در سالهای 88 تا 67پ.م است و مهرداد پسر فرهاد‌سوم (70-57پ.م) در این مقاله مهرداد‌چهارم نامیده شده است.

199-   Adrapana

200-   Isidorus of Charax, Parthian Stations, 6.

201-   Plutarch, Lives, Lucullus, 36.6.

202-   باز هم ضروری است یادآوری كنم كه این اردوان‌سوم كسی است كه در این مقاله سعی شد وجودش به عنوان جانشین مهرداد‌دوم (121-91) در ماد و نسا اثبات شود و منظور به هیچ وجه اردوان شاه اشكانی در اوایل سده‌ی یكم میلادی كه رقیب ونون‌یكم بود و یا اردوان پسر فریبد كه در این مقاله اردوان‌یكم نامیده شده است، نیست.

203-   روشن است كه با توجه به مطالبی كه در چند صفحه‌ی اخیر ذكر شد، باید در شمارش شاهان اشكانی با نامهای بلاش، اردوان و مهرداد تجدید نظر نمود. در این مقاله همه جا شمارش جدیدی كه در اینجا سعی در اثبات آن شده است، یاد شده و برای جلوگیری از سر در گمی خواننده فهرست شاهان اشكانی تا نیمه‌ی سده‌ی نخست پیش از میلاد با در نظر گرفتن نظرات مختلف در پایان مقاله آورده شده است.

204-   Strassmeier, "Arsaciden-Inschriften", 1888, p. 135, No. 9.

در قرائت اولیه، عبارت اكدی به صورت «...شاه ارشك كه شاه ارد او را بیرون راند...» خوانده شده بود و به این ترتیب نتیجه گرفته شده بود كه گودرز تا سال 80پ.م در بابل حاكم بوده و پس از آن ارد جای او را گرفته است (نگاه كنید به: دوبوواز، همان، ص 36. دیاکونوف، همان، ص 60. بیوار، همان، صص 146-143) اما این قرائت بعدها مورد تجدید نظر قرار گرفت و عبارت به صورت «...شاه ارشك كه شاه ارد را بیرون راند...» خوانده شد و به این ترتیب و نیز با استناد به متون دیگری از سالهای بین 90 تا 80پ.م نتیجه گرفتند كه ارد خیلی پیش از آن جای گودرز را گرفته بود و خود او در سال 80پ.م جایش را به شاه جدیدی داد كه سلوود از او به نام شاه ناشناس یكم یاد كرده است (نگاه كنید به:Simonetta, "Some Remarks …". آبکاریانس، همان، ص 27. سلوود، همان، ص388. فرای، تاریخ باستانی ایران، ص 347). اكنون در این قرائت نیز تجدید نظر شده است و عبارت را به صورت «...شاه ارشك كه همان شاه ارد است...» خوانده‌اند (نگاه كنید به: Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I")

205-   به جدول شماره‌ی 3 مراجعه كنید.

206-   Wroth, ibid, pp. 54 -5. Sellwood, ibid, types 34.1 to 34.9. Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I".

سلوود، همان، صص 90- 389 و 422. بیوار، همان، ص 7- 146.

207-   Sellwood, ibid, types 31.16 to 31.24.

208-   البته می‌توان احتمال دیگری را در نظر گرفت و آن ضرب دو گونه سكه در یك سال در شوش می‌باشد كه نمونه‌هایی از این اتفاق در زمانهای پیش از آن در دست است (مثلاً در زمان مهرداد‌دوم. نگاه كنید به: Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.") و به این ترتیب شاید بتوان گفت كه سكه‌های گروه 31 در نه گونه‌ی مختلف در طول سالهای 87 تا 80پ.م در شوش ضرب شده‌اند. با این حال ارد یكم جانشین بلافصل شاه صاحب سكه‌های گروه 31 در شوش نبود. بلكه كاپنوشكیر دوم/سوم (Kamnaskires, Kapnushkira) كه سكه‌های او تاریخ سالهای 2/81 و 80/79 تا 3/72پ.م را برخود دارد (Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.")، در شوش جای شاه صاحب سكه‌های گروه 31 را گرفت.

209-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

210-   Justinus, Epitome, Liber XLII, IV.1.

211-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXIX, 56.2.

212-   Plutarch, Lives, Crassus, 21.7.

213-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 502-503, no. 77B.

214-   Sellwood, ibid, types 34.10 to 34.12.

215-   Sachs, Late Babylonian Astronomical and Related Texts, p. 201, LBAT 1300.

216-   Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I", &. "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

217-   Ishpubarza, Ispubarza, Ishubarza

218-   Hunger, Hermann, Astronomical Diaries …, pp. 74-75, no. 26.

219-   سلوود با توجه به قرائت قبلی از كتیبه‌ی مربوط به آوریل80پ.م عقیده داشت كه شاه ناشناسی در این سال جانشین ارد‌یكم در بابل شد (رجوع شود به مطالب پیشین). سپس با این فرض، اشاره‌ی سال 6/75پ.م را متعلق به شاه دیگری می‌داند که باعث گسیختگی کوتاه مدت در حکومت شاه پیشین شده است. او شاه قبلی را ناشناس‌یكم می‌نامد و سكه‌های گروه 30 را به او نسبت می‌دهد و شاه بعدی را ناشناس‌دوم می‌نامد و سكه‌های گروه 32 را به این شاه نسبت می‌دهد (سلوود، همان، ص 389). برخی نیز شاه ناشناس‌دوم را همان سنتروک دانسته‌اند (دوبوواز، همان، صص 7- 36. دیاکونوف، همان، ص 60). اما همان‌گونه كه گفته شد، پادشاه مذكور در كتیبه‌ی سال 6/75 همان ارد‌یكم بوده است. آثار سكه‌های گروه 30 را متعلق به شاه دیگری می‌داند كه از سال 75 تا 7/66پ.م در بابل و از 8/77 تا 2/61پ.م در دیگر نواحی پادشاهی كرده است (Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.") و در یك جا نام وی را اردوان می‌داند و پسر مهرداد‌دوم می‌شمارد (Assar, "Recent Studies….: Part I").

220-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

221-   به جدول شماره 3 مراجعه كنید.

222-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Θεοπατορος Ευεργετου Επιφανους Φιλελληνος

223-   Κατα Στρατεια

224-   Wroth, ibid, pp. 38 -41. Sellwood , ibid, types 30.1 to 30.43.

سلوود، همان، صص 91- 389 و 422. بیوار، همان، ص 6- 144.

225-   Sellwood, ibid, types 30.33 to 30.43.

226-   Mørkholm, O., "The Parthian Coinage of Seleucia on the Tigris", Numismatic Chronicle, 1980, pp. 36-37.

227-   Piruztana

228-   Neugebauer, O., Astronomical Cuneiform Texts – Babylonian Ephemerides of the Seleucid Period for the Motions of the Sun, the Moon, and the Planets, London, 1955, pp. 23 &. 182. Sachs, Late Babylonian Astronomical …, p. 227, LBAT 1448.

229-   […]-Ishtar

230-   Sachs, Late Babylonian Astronomical …, p. xxxiii, LBAT 1450.

231-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXVI, 45.3.

232-   به جدول شماره‌ی 3 مراجعه شود.

233-   به صفحات پیشین رجوع شود.

234-   Ammianus Marcellinus

235-   Ctesiphon

236-   Ammianus Marcellinus, History, Book XXIII, VI, 23.

آمیانوس دومین بانی تیسفون را شاه پاکر(Pacorus) ذکر کرده است و گوتشمیت او را پاکر‌یکم (50-38پ.م) پسر ارد‌دوم (57-38پ.م) می‌داند و سكه-های با نقشΒασιλεως Βασιλεων Μεγαλου Αρσακου Και Κτιστου را كه متعلق به ارد‌دوم است (نگاه كنید بهSellwood, ibid, type 44) مربوط به این واقعه می‌داند (گوتشمیت، همان، ص 148).

237-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXVI, 45.3.

238-   شاهد این فرض قرار گرفتن سكه‌های گروه 30 بلافاصله پس از گروه 33 در برخی از مناطق است و همان‌طور كه دیدیم، سكه‌های گروه 30 باید متعلق به شاهی باشد كه در اسناد بابلی از سال 75 تا 66پ.م نامش یاد شده است. پس احتمالاً آغاز سلطنت ارشك‌شانزدهم نیز ممكن است سال 77پ.م و در یكی از نواحی شرقی بوده باشد. احتمال ضعیف تر آنست كه حكومت اردوان‌سوم تا 75پ.م ادامه یافته باشد.

239-   Sinatruces

240-   Lucianus(?), Macrobioi, 15.

241-   Lucianus(?), Macrobioi, 15.

242-   Phlegon of Tralles سال سوم المپیاد 177 را سال مرگ او ذكر می‌كند كه برابر است با 70پ.م (Photius, Bibliotheca, 97.3).

243-   گوتشمیت، همان، صص 127 و 129.

244-   [ŠNT IC]XXXXXXX 'ršk [MLK' BRY BRY ZY pryptk BRY 'HY BRY ZY 'ršk]

245-   لوکونین، همان، ص 79.

246-   Phraates II

247-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.".

248-   یكی از دلایلی كه برای انتساب سكه‌های گروه 33 به سنتروك ارائه شده است، همین شباهت تاج‌ها است. نگاه كنید به:

Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", &. "The Genealogy of the Parthian King Sinatruces (93/2-69/8 B.C.)".

249-   دكتر آثار در یادداشت خود یادآور شده‌اند كه سكه‌های گروه 35 همانند سكه‌های گروه‌های 36 و 38 و 39 دارای علایم ویژه‌ای هستند كه انتساب آنها را به پیش از زمان سلطنت فرهاد‌سوم تضعیف می‌كند. ایشان زمان صحیح ضرب این سكه‌ها را بین درهم‌های گروه 36 و 38 می‌دانند (یادداشت 13 اوت 2007). بنابراین انتساب این سكه‌ها به سنتروك قطعی نیست.

250-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Θεοπατορος Ευεργετου Επιφανους Φιλελληνος

251-   Sellwood, ibid, types 35.1 to 35.18. Wroth, ibid, pp. 56 -8.

252-   Appian, The Mithridatic Wars, 13.87. Sallust, Histories, 4, Fr. 69.

253-   گوتشمیت، همان، ص 128. دیاکونوف، همان، ص 60. بیوار، همان، ص 146.

254-   […]-Ishtar

255-   Sachs, Late Babylonian …, p. xxxiii, LBAT 1450 &. p. 177, LBAT 1183.

256-   به جدول 3 مراجعه كنید.

257-   بینی صاف و نوك تیز باریش كوتاه.

258-   Βασιλεως Μεγαλου Αρσακου Φιλοπατορος Ευεργετου Επιφανους Φιλελληνος

259-   Wroth, ibid, pp. 58 -60. Sellwood, ibid, types 36.1 to 36.27 &. 37.

سلوود، همان، صص 1- 390 و 422. بیوار، همان، ص 149.

260-   Sellwood, ibid, types 36.23 to 36.27.

261-   در سال 63پ.م نام شاه جدیدی در اسناد بابلی ذكر می‌شود.

262-   Assar, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.".

263-   یعنی مهرداد‌چهارم و ارد‌دوم.

264-   البته شواهد دیگر حاكی از آنست كه فرهادسوم در این هنگام سن و سالی بسیار بیشتر از این داشته است.

265-   با توجه به رواج چند همسری در میان پارت ها، پذیرش این فرض كه شاه مذكور فرهاد‌سوم بوده و در این زمان همسر وی كه مادر دو پسرش بوده درگذشته بوده است و كاتبان به ناچار نام مادر فرهاد را در متون ذكر كرده‌اند، مشكل است.

266-   به مطالب پیشین نگاه كنید.

267-   نام ملكه‌ی مادر تركیبی بابلی است. با توجه به اینكه حكومت سنتروك به احتمال قریب به یقین هیچگاه سلوكیه و بابل را در بر نداشته است؛ اینكه وی همسری بابلی داشته باشد، بعید است. گرچه غیر ممكن نیست.

268-   به جدول شماره‌ی 2 نگاه كنید.

269-   به جدول شماره‌ی 3 نگاه كنید.

270-   یك گزینه جالب برای این انتساب، اردشیر‌دوم (ارتاك) پسر وردان‌یكم (بارتوم) شاه اشكانی ایبری است. گفته شده كه این شاه پس از شكست از پمپه با رومیان صلح كرد و فرزندانش را به نزد پمپه فرستاد. گزینه‌ی دیگر می‌تواند ارد (Orodes, Orhodes, Horodes, Oroeses) شاه اران باشد كه نام وی در سال 65پ.م در كنار نام ارتاك یاد شده است. او نیز پس از سه بار شكست از پمپه با رومیان صلح كرد. نگاه كنید به:

Cassius Dio, Roman History, Book XXXVII, 1.1 &. 2.7. Lucius Annaeus Florus, Epitome of Roman History, I.40. Eutropius, Historiae Romanae Breviarium, VI, 14. Festus, Breviarium Rerum Gestarum Populi Romani, 16.3. Orosius, Historiae Adversum Paganos, 6:4.8.

271-   سلوود سكه‌های گروه 36 و 37 را به داریوش شاه ماد نسبت می‌دهد. نگاه كنید به: سلوود، همان، صص 391 و 422. بیوار، همان، ص 149.

272-   Sellwood, ibid, types 36.23 to 36.27.

273-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 512-515, no. 62.

274-   به نظر من راه دوم درست‌تر است. باید در نظر داشت كه اگر این راه را نپذیریم، ناچاریم قبول كنیم كه دست كم چهار شاه در این سالها به سلطنت رسیده-اند كه همه‌ی آنها در شوش یكی دو سال بیشتر از بابل حكومت كرده‌اند. حال‌آنكه شهر شوش نسبت به بابل مزیت خاصی نداشته كه بتواند پایگاه مستحكمی برای ادامه‌ی مقاومت شاهان خلع شده از حكومت باشد. چنین نقشی را شاید بتوانیم برای شهر‌های ماد در نظر بگیریم. حتی از یك نظر باید شوش را كانون طغیان و انقلاب بر ضد حكومت اشكانیان به شمار آورد. توجه كنید كه در سكه‌های گروه 31 و30 و 36 و نیز احتمالاً گروه 33 تعداد زیر گونه‌های سكه‌های ضرب شده در شوش، حتی با در نظر گرفتن اینكه سال پایان حكومت یك شاه سال آغاز حكومت شاه بعدی بوده است و هر دو در آن سال سكه ضرب كرده باشند؛ باز یك عدد بیشتر از سالهای حكومت شاهان مذكور در نوشته‌های كتبی همزمان است. ممكن است این مسأله ناشی از اشتباه در دسته‌بندی سكه-های مذكور باشد. ولی بیشتر محتمل است كه همه‌ی این شاهان در یك سال خاص به جای یك گروه، دو گروه سكه ضرب كرده باشند و این سال خاص به احتمال بسیار می‌تواند همان سال جلوس شاه مذكور بوده باشد. شاید این شاهان در سال نخست حكومت خود، یك بار در آغاز سلطنت سكه ضرب كرده‌اند و بار دیگر در آغاز سال نو. به این ترتیب در اولین سال تقویمی حكومت آنان دو گونه سكه ضرب می‌شده است و در سالهای بعد هم فقط در آغاز سال نوی تقویمی این ضرب سكه انجام می‌شده است. احتمال دیگر آنست كه این ضربِ دو سكه در یك سال، ناشی از اختلاف زمانِ آغاز سال در تقویم سلوكی بابلی با تقویم اشكانی ایرانی (و یا حتی تقویم محلی در شوش) باشد كه در اولی آغاز سال در اول پاییز و در دومی آغاز سال در ابتدای بهار بوده است. احتمال سوم كه ضعیف است، آنست كه در حكومت این شاهان در شوش وقفه‌هایی ایجاد می‌شده و پس از هربار كه دوباره به آنجا دست پیدا می‌كرده‌اند، ضرب سكه‌ای با نقش جدید آغاز می‌شده است.

275-   رجوع شود به مطالب پیشین كه درباره‌ی به تخت نشستن سنتروك ذكر شد.

276-   Θεος

277-   فلگون ترالسی در كتاب خود او را با این لقب می‌خواند (Photius, Bibliotheca, 97.3).

278-   Wroth, ibid, pp. 45 -51. Sellwood, ibid, types 38.1 to 38.22 &. 39.1 to 39.22.

سلوود، همان، صص 391 و 422. بیوار، همان، صص 7- 146. گوتشمیت، همان، ص 129.

279-   Teleonike

280-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 512-515, no. 62.

281-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXVI, 14.2.

282-   Darius

283-   Appian, Mithr., 108.

در اینجا او فقط با عنوان شاه ماد یاد شده است و ذكری از آتروپاتن نیست. سلوود گروه 35 سکه‌ها را که به سنتروك نسبت دادیم و تصویر شاه بر آنها به صورت تمام رخ نقش بسته، به داریوش نسبت می‌دهد. او همچنین سكه‌های گروه 36 و 37 را نیز به این شخص نسبت می‌دهد. ولی با توجه به كوتاهی زمان حكومت داریوش و تنوع و تعداد زیاد این سكه‌ها، باید در این انتساب تجدید نظر نمود.

284-   ŠNT IC XXXXXXXX 'rš MLK' [B]RY np ZY [pry]ptk [BRY 'HY BRY ZY 'ršk]

285-   Dyakonoff &. Livshits, "Novye nakhodki dokumentov vstaroi Nise", pp. 143- 44, no. 28.

286-   لوکونین، همان، ص 79.

287-   همچنین این اشاره ممكن است مربوط به داریوش جانشین مهرداد شاه ماد باشد. اگر این چنین باشد؛ براساس سفال نوشته‌ی مذکور، داریوش پسرِ نوه‌ی فریبد بوده است و بنابراین ممكن است برادرِ مهرداد‌سوم یعنی پسرِ مهرداد‌دوم پسرِ اردوان‌یكم و به این ترتیب پسرِ نوه‌ی فریبد باشد. اما از طرف دیگر هیچ-كدام از سكه‌های این دوره را نمی‌توان به داریوش شاه ماد نسبت داد. بنابراین ارجح آنست كه داریوش را پسرِ مهرداد‌سوم بدانیم.

288-   گوتشمیت، همان، صص 9- 128. معمولاً شاهان در دوران باستان سعی داشتند سالهای پادشاهی خود را بیشتر از آنچه كه واقعاً بوده، نشان دهند (رجوع كنید به زیرنویس‌های پیشین). بنابراین بعید است كه دبیران و مأموران تاكستانهای نسا، آغاز سلطنت فرهاد‌سوم را كه در 70پ.م جانشین پدرش شده بود، سال 8/67پ.م ذكر كرده باشند. البته همان طور كه پیشتر گفته شد، در كنار سال ذكر شده بر روی سفال نوشته هیچ اشاره‌ای به شمارش سالهای سلطنت شاه مذكور نشده است. به هر حال این نكته مسلم است كه سال 67پ.م باید سال پایان سلطنت شاه قبلی در نسا بوده باشد كه مصادف است با سال پایان حكومت مهرداد‌سوم شاه اشكانی ماد.

289-   Cassius Dio, Roman History, Book XXXVI, 14.2.

290-   Otanes

291-   Wroth, ibid, pp. 48 -51.

سلوود، همان، صص 389 و 422.

292-   Autophradates II, Vadfradad II

293-   Darius II, Darev II

294-   Koshelenko, G. A., "Drakhma Sinatruka s nadchekankoi Oteny", Numismatika i Epigrafika, 9, 1971, pp.33-37.

295-   Gondophares, Vindafarna

296-   Simonetta &. Sellwood, "Again on….", p.107.

شاید هوتن همان كسی باشد كه در فاصله‌ی مرگ سنتروك در 70پ.م تا جلوس داریوش در 67پ.م بر مناطق شمال شرقی و از جمله نسا حاكم بوده است. مشخص نیست در این فاصله‌ی زمانی فرهاد‌سوم بر آنجا حكومت كرده است یا نه.

297-   گروهی از پژوهشگران لقب مهرداد را در اینجا «شاه بزرگ» خوانده‌اند. اگر چنین بود این نگاركند فقط می‌توانست متعلق به دوران مهرداد‌یكم و یا اوایل سلطنت مهرداد‌دوم باشد. چرا كه مهرداد‌دوم پس از 109پ.م خود را شاهنشاه می‌خواند (سلوود، همان، ص 386). مهرداد‌سوم (یعنی همان مهرداد شاه ماد و داماد تیگران‌دوم كه او را صاحب سكه‌های گروه 29 دانستیم) و مهرداد‌چهارم (پسر فرهاد‌سوم و برادر ارد‌دوم) و مهرداد شاه اشكانی اوایل سده‌ی دوم میلادی (پدر بلاش شاه اشكانی در سالهای 147 تا 191میلادی) كه از آنها سكه در دست داریم، همگی خود را شاهنشاه خوانده‌اند (نگاه كنید به: Sellwood, ibid, types 29, 40, 41 &. 82) از مهرداد رقیب احتمالی فرهاد‌چهارم در سالهای 12 تا 9پ.م (Josephus Flavius, Antiquities of the Jews, Book XVI, Ch.8.4) نوشته‌ای در دست نیست و نمی‌دانیم آیا او نیز خود را شاهنشاه خوانده است یا خیر. مهرداد رقیب گودرز‌دوم در سال 49میلادی (Tacitus, The Annals, 11.10) نیز بعید است توانسته باشد در مدت اندك حضور خود در میانرودان دستور نقر كردن چنین نگاركندهایی را صادر كند.

298-   Mithrates

299-   Kophasates

300-   Herzfeld, E., Am Tor von Asien, Berlin, 1920, pp.35-39.

گال، هوبرتوس فن، جنگ سواران، ترجمه‌ی فرامرز نجد سمیعی، تهران، نسیم دانش، 1378، صص 7- 16.

301-   Γοταρζες Γεοποθρος

302-   Herzfeld, E., ibid.

گال، همان. دیاکونوف، همان، صص 59 و 135. گوتشمیت، همان، ص 185.

303-   و به همین دلیل می‌پنداشتند گودرز‌دوم پسر واقعی اردوان‌چهارم (10-40م) نبوده و نام پدر او گیو بوده كه آن را معادل با نام ونون‌دوم برادر اردوان‌چهارم فرض می‌كردند (نگاه كنید به: دیاکونوف، همان، ص 102. گوتشمیت، همان، ص 185. گال، همان، ص 16).

304-   بیوار، همان، ص 143.

305-   Sachs, Astronomical Diaries…, 1996, pp. 434-7, no. 90 &. pp. 456-7, no. 87C &. pp. 470-5, no. 83.

306-   گال، همان، ص 17.

307-   به مطالب پیشین رجوع نمایید.

308-   تاسیتوس در یك جا، وردان را پسر اردوان‌چهارم ذكر می‌كند (Tacitus, The Annals, 11.8) و در جای دیگر گودرز‌دوم را به صراحت برادر وردان می-خواند (Tacitus, The Annals, 11.9). همچنین گودرز برادر دیگری به نام اردوان داشته است (Tacitus, The Annals, 11.8). نگاركند سر پل ذهاب نیز به احتمال زیاد اشاره به این نسبت دارد: «...شاه گودرز پسر شاه اردوان...» (نگاه كنید به:Haruta, Seiro, "Sar-e Pol-e Zohâb Inscriptions: King Gotarz Son of King Artabân and Spâdak of the Great Kârin Family", [in Japanese], Bulletin of the Society for Western and Southern Asiatic Studies, [Seinan-Asia Kenkyu], no. 33, Sep. 1990, pp. 55-68.)

309-   مجدداً یادآوری می‌كنم این مهرداد را پیش از این مهرداد‌سوم می‌نامیده‌اند و در این مقاله مهرداد‌چهارم نامیده شده است.

310-   كاسیوس دیو می‌نویسد: «....ارد پس از رسیدن به پادشاهی، مهرداد برادرش را از ماد كه بر آنجا فرمان می‌راند، بیرون راند» (Cassius Dio, Roman History, Book XXXIX, 56.2). احتمال داده شده كه مهرداد‌چهارم مدتی همراه با پدرش فرهاد‌سوم حاكم بوده است. نگاه كنید به: Assar, "Recent Studies in Parthian History: Part I")).

311-   برای اطلاع از آخرین نظریات دكتر آثار درباره‌ی شاهی كه در سالهای 211 تا 185پ.م در پارت فرمان می‌رانده‌است، به مقاله ایشان در شماره‌ی چهارم فصل نامه‌ی تاریخ ایران باستان مراجعه نمایید:

Assar, G.R.F., "The Proper Name of the 2nd Parthian Ruler", Bulletin of Ancient Iranian History (UCLA), vol. 4, March 2008.

312-   «ارشك و تیرداد دو برادر بودند از اعقاب ارشك پسر فریبد» (Photius, Bibliotheca, 58.1به نقل از آریان)

313-   «پسرِ برادرزاده‌ی ارشك»

314-   «پسرِ نوه‌ی ارشك»

315-   «نوه‌ی فریبد»

316-   «نوه‌ی فریبد»

317-   «پسرِ نوه‌ی فریبد»

کتابنامه:

آبکاریانس، مسروپ، «نظری جدید به سکه‌های اشکانی»، نشریه‌ی انجمن فرهنگ ایران باستان، س12، ش15، 1352.

آثار، غلامرضا (فرهاد)، یادداشتهای شخصی به نگارنده، 18 اوت 2006 و 26 اوت 2006 و 13 اوت 2007.

آیوازیان-ترزیان، ماریا، ریشه یابی نامهای خاص ارمنی برگرفته از زبانهای ایرانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1381.

بارتلمه، كریستین، تاریخچه واجهای ایرانی، ترجمه‌ی واهه دومانیان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384.

بیانی، ملکزاده، تاریخ سکه، تهران، دانشگاه تهران، ج 2، 1370.

بیوار، ا. د. ه.، «تاریخ سیاسی ایران در دوره‌ی اشکانیان»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیرکبیر، 1368.

-----، «تاریخ مشرق ایران»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیرکبیر، 1368.

پاسدرماجیان، هراند، تاریخ ارمنستان، ترجمه‌ی محمد قاضی، تهران، زرین، 1377.

پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، 1370.

پیگولوسکایا، ن.، شهرهای ایران در دوره‌ی پارتیان و ساسانیان، ترجمه‌ی عنایت الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی، 1372.

دوبوواز، ن.، تاریخ سیاسی پارث (اشکانیان)، ترجمه‌ی علی اصغر حکمت، تهران، ابن‌سینا، 1342.

دیاكونوف، ایگور میخایلوویچ، تاریخ ماد، ترجمه‌ی كریم كشاورز، تهران، علمی و فرهنگی، 1371.

دیاکونوف، میخاییل میخایلوویچ، اشکانیان، ترجمه‌ی کریم کشاورز، تهران، پیام، 1351.

سلوود، دیوید، «سکه‌های پارتی»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق1، تهران، امیرکبیر، 1368.

شاپور شهبازی، علیرضا، «افسانه‌ی ازدواج با محارم در ایران باستان»، مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ، س15، ش29 و30، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1380.

عبداللهی، رضا، تاریخِ تاریخ در ایران، تهران، امیر کبیر، 1375.

فرای، ریچارد نلسون، میراث باستانی ایران، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1377.

-----، تاریخ باستانی ایران، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1380.

گال، هوبرتوس فن، جنگ سواران، ترجمه‌ی فرامرز نجد سمیعی، تهران، نسیم دانش، 1378.

گوتشمیت، آلفرد فن، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا انقراض اشکانیان، ترجمه‌ی کیکاووس جهانداری، تهران، علمی، بی‌تاریخ.

گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه‌ی محمد معین، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.

لوکونین، و.، «نهادهای سیاسی، اجتماعی و اداری»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق2، تهران، امیرکبیر، 1377.

مهرین، عباس، ایران نامه، تهران، فاروس-بانک ملی-آسیا، 42- 1321.

مهرین، عباس، تاریخ ارمنستان، تهران، عطائی، 1356.

وولسکی، ژوزف، شاهنشاهی اشکانی، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1383.

ویدنگرن، جو، «منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه‌ی حسن انوشه، ج3، ق2، تهران، امیرکبیر، 1377، صص 884- 873.

ویزهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1377.

Ammianus Marcellinus, History.

Apollodorus of artemita, "History", Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F., Jacoby, Leiden &. Berlín, 1926-1958, n. 779.

Appian, The Foreign Wars, Tr. Horace White.

Arrianos, "Parthica", Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum, ed. A. G. Roos, &. G. Wirth, Teubneriana, Leipzig &. Stuttgart, 1967-68.

Assar, G.R.F., "Recent Studies in Parthian History: Part I", The Celator, vol. 14, no. 12, Dec. 2000, pp. 6-22.

-----, "Recent Studies in Parthian History: Part II", The Celator, vol. 15, no. 1, Jan. 2001, pp. 17-27 &41.

-----, "Parthian Calendars at Babylon & Seleucia on the Tigris", Iran, XLI, 2003.

-----, "Genealogy & Coinage of the Early Parthian Rulers. I", Parthica, 6, 2004, pp. 69-93.

-----, "History & Coinage of Elymais during 150/149-122/121 B.C.", Name-ye Iran-e Bastan, vol. 4, no. 2, 2004-5, pp.27-91.

-----, "Genealogy & Coinage of the Early Parthian Rulers, II a revised stemma", Parthica, 7, 2005, pp.29-63.

-----, "The Genealogy of the Parthian King Sinatruces (93/2-69/8 B.C.)", The Journal of the Classical & Medieval Numismatic Society, ser. 2, vol. 6, no. 2, June 2005.

-----, "Moses of Choren & the Early Parthian Chronology", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 61-86.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 B.C.", Electrum, vol. 11, 2006, pp. 87-158.

-----, "A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 B.C.", Parthica, 8, 2006, pp. 55-104.

-----, "The Proper Name of the 2nd Parthian Ruler", Bulletin of Ancient Iranian History (UCLA), vol. 4, March 2008.

Bickerman, E. J., "The Parthian Ostracon no 1760 from Nisa", Bibliotheca Orientalis, XXIII, Leiden, 1966.

Brosset, M., Histoire de la Georgie, 5 vols., St. Petersburg, 1849-58.

-----, "Histoire chronologique par Mkhithar d'Airivank, XIIIe s.", Memoires de l'Academie imperiale des sciences de St. Petersbourg, VIIe serie, Tome XIII, n. 5, 1869.

Campbell, R., A Catalogue of the Late Babylonian Tablets in the Bodleian Library, London, 1927.

Cassius Dio, Roman History.

Chamich, F. Michael, History of Armenia, Tr. Johannes Avdall, 2 vol., Calcutta, 1827.

Chaumont, M. L., "Les Ostraca de Nisa: nouvelle contribution a l'histoire des Arsacides", Journal Asiatique, Paris, 1968, pp. 11-35.

Diodorus Siculus, Historical Library.

Dobbins, K.W., "The successors of Mithradates II of Parthia", Numismatic Chronicle, 1975, pp. 19-45.

Dyakonoff & Livshits, Dokumenty iz Nisy Iv. Do n.e. Predvaritelnye itogi raboti, Moscow, 1960.

-----, "Novye nakhodki dokumentov vstaroi Nise", Peredneaziatskii Sbornik II, Moscow, 1966, pp. 135- 57.

Dyakonoff, &. Livshits, Texts in Corpus Inscriptionum Iranicarum, Part II: Inscriptions of the Seleucid &. Parthian Periods &. of Eastern Iran &. Central Asia, ed. MacKenzie, Vol. 2, Parthian, London, 1977, pp. 1-80, 1998, pp. 81-160, &. 2003, pp. 161-215.

Epping, J., "Astronomisches aus Babylon ober das Wissen der Chaldäer über den gestirnten Himmel", Stimmen aus Maria-Laach, 44, Freiburg, 1889.

Epping, J. & Strassmeier, J. N., "Neue babylonische Planeten-Tafeln. II. Ueberstzung der Planetentafel Rm 678", Zeitschrift fűr Assyriologie, V, Berlin, 1890, pp. 341-66.

-----, "Neue babylonische Planeten-Tafeln. IV. Bemerkungen zur Planetentafel No. 9, 21- 7-88 aus der Sammlung von Jos. Shemtob, jetzt in Philadelphia, University Museum", Zeitschrift fűr Assyriologie, VI, Berlin, 1891, pp. 217-44.

Eutropius, Historiae Romanae Breviarium, tr. John Selby Watson, London, 1853.

Festus, "Breviarium Rerum Gestarum Populi Romani", Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum, ed. G. Freytag, Leipzig, 1886.

Florus, Lucius Annaeus, Epitome of Roman History.

Foy Vaillant, Jean, Arsacidarum imperium, sive regum Parthorum historia, Ad fidem numismatum accommodata, Paris, C. Moette, 1728.

Gardner, Percy &. Malter, Joel L., The coinage of Parthia by Percy Gardner. Introduction and supplementary catalog of a recent hoard by Joel L. Malter, San Diego, CA, Malter-Westerfield Pub. Co., 1968, Reprint of Gardner, The Parthian coinage, 1877 edition, plus Malter's 1968 work.

Haruta, Seiro, "Sar-e Pol-e Zohâb Inscriptions: King Gotarz Son of King Artabân and Spâdak of the Great Kârin Family", [in Japanese], Bulletin of the Society for Western and Southern Asiatic Studies, [Seinan-Asia Kenkyu], no. 33, Sep. 1990, p. 55-68.

-----, "A Primary Source for the History of the Arshakid Parthia: Astronomical Diaries from 164 B.C. to 61 B.C.", [in Japanese], Oriento (Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan), vol. 41-2, 1998, pp. 181-193.

Herzfeld, E., Am Tor von Asien, Berlin, 1920.

Hunger, Hermann, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, Volume 5 Lunar and Planetary Texts, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 2001.

Isidorus of Charax, "Parthian Stations", Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F., Jacoby, Leiden &. Berlín, 1926-1958, n. 781.

Isidorus of Charax, Parthian Stations, tr. H. Wilfred Schoff, London, 1914.

Josephus Flavius, Antiquities of the Jews.

Justi, Ferdinand, Iraniches Namenbuch, Tehran, Asatir, 2003.

Justinus, Epitome & Prologi, Tr. J. C. Yardley, Atlanta, CA, Scholars Press, 1994, Liber XLI & XLII.

Koshelenko, G. A., "Drakhma Sinatruka s nadchekankoi Oteny", Numismatika i Epigrafika, 9,1971, pp. 33-37.

-----, "Genealogiya Pervykh Arshakidov", Istoriya i kultura narodov Srednei Azii (drevnost' i srednie veka), ed. B. G. Gafurov, &. B. A. Litvinsky, Moscow, Nauka, 1976, pp. 31-37.

Le Rider, Georges, "Suse sous les Séleucides et les Parthes: les trouvailles monétaires et l'histoire de la ville", Mémoires de la Mission archéologique en Iran, 38, Paris, 1965.

Livshits, Vladimir A., "Three New Ostraca Documents from Old Nisa", Transoxiana: Ērān ud Anērān, Webfestschrift Marshak, 2003.

Lucianus(?), Macrobioi.

Minns, E. S., "Parchments of the Parthian period from Avroman in Kurdistan", Journal of Hellenic Studies, vol. XXXV, London, 1915, pp. 22-65.

Mitchiner, Michael, Oriental Coins and Their Values: The Ancient and Classical World, 600 B.C. - A.D. 650, London, Hawkins Publications, 1978.

Mørkholm, O., "The Parthian Coinage of Seleucia on the Tigris", Numismatic Chronicle, 1980, pp. 33-47.

Moses Khorenatsi, History.

Neugebauer, O., Astronomical Cuneiform Texts – Babylonian Ephemerides of the Seleucid Period for the Motions of the Sun, the Moon, and the Planets, London, 1955.

Newell, E. T., "Late Seleucid Mints in Ake-Ptolemais & Damascus", Numismatic Notes and Monographs, No. 84, New York, 1939.

Nyberg, H. S., "The Pahlavi Documents from Avroman", Le Monde Oriental, XVII, Uppsala, 1923.

Orosius, Paulus, Historiae Adversum Paganos, ed. C. Zangemeister, 1889.

Petrowicz, Alexander Ritter von, Arsaciden-Münzen. Sammlung Petrowicz - Katalog mit 25 lichtdruktafeln, Vienna, Petrowicz, 1904.

Photius, Bibliotheca.

Plutarch, Lives.

Polybius, The Histories.

Reisner, G., "Sumerisch-babylonisch Hymnen nach Thontafeln Griechischer Zeit", Mittheilungen aus den Orientalischen Sammlungen, Heft 10, Berlin, Königliche Museen zu Berlin, 1896.

Sachs, Abraham J., Late Babylonian Astronomical and Related Texts, Copied by T. G. Pinches and J. N. Strassmeier, Providence, 1955.

-----, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, volume 3 Diaries from 164 B.C. to 61 B.C., ed. Hermann Hunger, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1996.

Sallust, Histories, Oxford, 1994.

Sear, David, Greek Coins and Their Values: Asia Minor, Africa, and the Hellenistic empires, London, B. A. Seaby Ltd., 1979, vol. 2.

-----, Greek Imperial Coins and Their Values, the Local Coinages of the Roman Empire, London, B. A. Seaby Ltd., 1982.

Sellwood, D., "The Parthian Coins of Gotarzes I, Orodes I & Sinatruces", Numismatic Chronicle, 1962.

-----, "The Drachms of the Parthian Dark Age", Journal of the Royal Asiatic Society, 1976, pp. 1-25.

-----, An Introduction to the Coinage of Parthia, London, Pardy & son, 1980.

Sextus Rufus, Contents of Livy's History of Rome.

Shore, Fred B., Parthian Coins & History - Ten Dragons against Rome, Quarryville, PA, Classical Numismatic Group, 1993.

Simonetta, A. M., "Some Remarks on the Arsacid Coinage of 90-57B.C.", Numismatic Chronicle, 1966, pp. 15-40.

----- & Sellwood, D., "Again on the Parthian coins from Mithridates II to Orodes II", Quaderni Ticinesi, vol. 7, 1978, pp. 95-119.

Strabo, The Geography.

Strassmeier, J. N., "Arsaciden-Inschriften", Zeitschrift fűr Assyriologie, III, Berlin, 1888, pp. 129-58.

Tacitus, The Annals.

The Georgian Chronicle, Tr. Robert Bedrosian, New York, 1991.

The Primary History of Armenia, Anonymous (Sebeos?).

Toumanoff, C., Studies in Christian Caucasian History, Georgetown, 1963.

-----, "Chronology of the Early Kings of Iberia", Traditio, vol. 25, 1969, pp. 1-33.

-----, Tables in The Cambridge Medieval History, vol. IV, Cambridge, 1966.

Van Der Spek, Robartus J., "Cuneiform Documents On Parthian History: The Rahimesu Archive", Das Partherreich Und Seine Zeugnisse, ed. Josef Wiesehöfer, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1998, pp. 205-258.

Waggoner, N., "The Coinage of Phraates III of Parthia", Near Eastern Numismatics etc., in Honor of George C. Miles, ed. D. K. Kouymijian, Beirut, 1974, pp. 15-26.

Weiskopf, Michael, "The Kuh Dasht Hoard and the Parthian 'Dark Age' ", Museum Notes, vol. 26, 1981, pp. 125-152.

Wolski, J., "Arsaces II", Eos, XLI(1946).

Wroth, Warwick, "Catalogue of the Coins of Parthia", A Catalogue Of Greek Coins in the British Museum, vol. 23, Bologna, Arnaldo Forni, 1964, Reprint of the 1903 British Museum edition.